Илемлĕ ир

Илемлĕ ир
Жанр:	роман
Автор:	Герасим Харлампьев
Тăван чĕлхи:	чăваш
Хайланă çул	<1961-1970>
Пичетленĕ:	<1961-1970>
Уйрăм кăларăм:	<1961-1970>
Куçару:	Ытти чĕлхесене куçарни-куçарманни паллă мар

"Илемлĕ ир" — Герасим Харлампьев (1913-1994) ачасем валли çырнă чăвашла роман. Виçĕ кĕнекерен тăрать

Хайлав çуралса кун çути курни

Аслă Атилĕх вăрçи хыççăн çуралнă роман.

Повеç е роман?

Авторĕ хăй пурăннă чухне те, халĕ те, апла та, капла та калани-палăртни тĕл пулать.

Тытăм, сюжет тата фабула

Романăн сюжечĕ кăткăс мар. Унта, тĕрĕссипе, ним тĕлĕнмеллиех те пулса иртмест.

Роман çапла пуçланать

ПĔРРЕМĔШ ПАЙĔ

ЭСКЕТЕН

Хурамал ялĕ хăçан, хăш ĕмĕрте пулса кайнине никам та пĕлмест. Хăшĕ-пĕрисем: ку вырăна чи малтан Хурамал ятлă чăваш килсе вырнаçнă, çавăнтан вара ял пулса кайнă, ятне те çав çын ячĕпех панă, теççĕ. Теприсем: Хурамал ялĕн ĕмĕрĕ халĕ те ял варринче ларакан ватă хурамана пĕр тан, ятне çак хурамана кура панă, теççĕ. Тĕрĕссине кам пĕлет?

Кирек мĕнле иулсан та, Хурамал ялĕ халь çакăн пек: хĕвелтухăç енче – Майтан тата Вите çучĕ ятлă пĕчĕк хăвалăхсем, кăнтăр енче – Сив çăл, Хура вăрман; хĕвеланăç енче – Хуравар, Тавăт, Мĕлĕш ялĕсем; çурçĕр енче – Хирлеп çырми, Кĕçĕн тăван, Тени...

Ĕмĕртен ĕмĕре юлса пынă сăмах тăрăх ĕлĕк-авал ку таврара этем пырса кĕрейми вăрмансем пулнă. Анчах халь çав вăрмансем çинчен Анат уйри киремет хурамипе Тури уйри ватă юман çеç аса илтереççĕ. Паллах, урăхларах пулнă ĕнтĕ кунта ĕлĕк-авал. Акă, сикекен çырма çĕмĕрсе пынă çĕрте чул пек хытса выртнă хура юман, мамонт йышши пысăк тискер кайăк шăммисем тухаççĕ. Миçе çул, миçе ĕмер каярах çĕр айне пулса юлнă-ши вĕсем?

Вăрманта пур йывăç та тĕрĕс-тĕкел ӳсмест, улăхра та пур чечек пĕр илемпе çурăлмаеть. Хурамал ялĕ те çавăн пек: пур кил-çурт та «çерçи вĕçсе ан кĕтĕр» тенĕ пек мар, хăшĕсем çĕрсе-ишĕлсех пĕтнĕ, тăйлăк-тайлăк пӳртсем те пур. Хĕçтимĕр витнĕ пӳрт Пылак Микула Кавăрлин çеç. Микула хăй вилнĕ, çуртĕнче халь унăн ывăлĕ – Кавăрле пурăнать.

Микула Кăрмăш енчен куçса килнĕ теççĕ. Хут вĕреннĕскер, вăл вырăсла калаçма та пĕлнĕ, çавăнпа ăна ял старости тунă. Микула хăйĕн ывăлне те – Кавăрлене – хут вĕрентнĕ. Ашшĕ вилнĕ хыççăн Кавĕрлене те, хут пĕлет тесе, ял старостине суйланă.

Кавăрле ялти чи чипер хĕре, Сарпи ятлăскерне, качча илнĕ. Анчах вăл хĕрĕн ĕмĕрĕ кĕске пулнă: качча пырсан тепĕр çулнех, ача çуратнă хыççăн, йывăр чирлесе вилнĕ.

Сарпи хĕрача .çуратнă. Амăшĕ сăнарлă çуралнă (Хĕрачана Илемпи ятлă хунă. Пĕчĕк Илемпине пăхса ӳстерме, кил-çуртра йĕрке тытма Кавăрле çав çулăх тепре авланнă; хальхинче вăл Теникассинчи тепĕр пуян çын хĕрне, Ултаттине, качча илнĕ. Тепĕр çултан Ултатти ывăл ача çуратнă. Çак ачана вĕсем Иван тесе ят хуртарнă.

Кавăрлепе юнашар, икĕ ватă йăмра ăйне пытаннă пек, улăм тăрăллă пĕчĕк пӳрт ларать. Тимĕр витнĕ пысăк пӳрт çумĕнче вăл çунатти ӳсмен чĕпĕ евĕрлĕ курăнать. Ку – Пилеш Унтрин кил-çурчĕ. «Илемсĕре куçăм ан куртăр»,– тенĕ пуль çав Кавăрле: икĕ пӳрт хушшине чус хӳме тытнă. Унтрин вара ун енне Улаçка ятлă йытти те вĕреймен.

Унтри ашшĕ, Мĕтри, ăста платник пулнă.

Анчах хăй Тимĕрçкассинче çил арманĕ тунă чух ӳксе вилнĕ, ун хыççăн инкек çине синкек тупăнса пынă: лаши чĕмерепе вилнĕ, пĕртен-пĕр ĕнине Майтан вăрманĕнче кашкăрсем туртса çурнă...

Ашшĕнчен вунă çултах тăлăха юлнă Унтрине амăшĕ, кил-çурт ан салантăр тесе, çирĕм çула çитсенех авлантарнă. Чухăнскерне Хурамал хĕрĕсенчен нихăшĕ те качча тухма килĕшмен. Унтри вара, Хура вăрман хĕрринчи Эскетен ялне кайса, Ульки ятлă пĕр тăлăх хĕр тупнă.

Часах вĕсем пĕрлешнĕ.

Чухăн пулин те, Улькипе Унтри пĕр-пĕрне юратса, килĕштерсе пурăннă, хăйсене телейлĕ мăшăр тесе шутланă. Пĕрлешсен тепĕр çултан вĕсен ывăл ача çуралнă. Тĕне кĕртнĕ чух Ураскилт пупĕ ăна темĕнле калама йывăр ят хунă. Пуп хунă ята Унтрипе Ульки киле çитичченех манса кайнă.

Каçăсем

• Чӑваш чӗлхи: «Салампипе» кӗҫех турккӑлла та паллашма май пулӗ.