Тупă

Джайван туппи — 1720 ç. шăратса тунă, кустăрмаллă тупăсенчен тĕнчери чи пысăкки шутланать

Тупă — Артиллери пăшалĕн тĕсĕ.

гаубицăпа тупă кĕпçин тĕслĕхлĕ чикки вулан 25 калибăр вăрăммăшĕ пулать. Кĕпçе тăршшĕ кĕпçин 25 калибăрĕнчен пĕчĕкрех пулсан, кĕпçе гаубица вырăнне кĕрет; чылайрах чух пулсан — тупă пулать.

Тупăсен тĕсĕсем

Карап кĕпçи

• Авиаци туппи
• Танка çунтаракан кĕпçе
• Тӳпе кĕпçи
• Карап кĕпçи

Паллă тупăсем

Тупă-патша

• Патша-Тупă — вырăс шăрату ăсталăхĕн шедеврĕ, Андрей Чохов лаççинче шăратса тунă. Хăйне туса хатĕрленĕ саманта тĕнчери чи калăплă артиллери кĕпçи шутланнă.
• Атăм туппи

Истори

Боеприпасы для пушек XVIII века

Пĕрремĕш тупăсене ("Fire lances") Китайра бамбукран туса хатĕрленĕ. Весем пирки 1132 çулта çырни пур. Мортарсем çинчен пĕрремĕш хут Монголсем Сун династийĕпе 1268-1279 çулсенче вăрçă чух асăннă.

Тупăсем пирки арапссен 4 алçырăвĕ (аль-Макхзун манускрипчĕсем) пур, пĕри Санкт-Петербургра упранать, иккĕшĕ – Париcра тата тăваттăмĕшĕ – Стамбулра. Çырăвĕсене 1320 çулта тĕкĕпе чĕрнĕ, вĕсенче кăтартнă йăтса çӳремелли тарăпа пемелли тупă хальхи тупăсенчен ытлах уйрăлу çук.

XIV ĕмĕр хушшинчи артиллерии аталанăвĕ мамлюк династипе çыхăннă. Мăсăльмансем артиллерии вăйне монголсемпе çапăçнă чух усă курма пуçланă (чаплă Айн-Галут çапăçăвĕ). Испанире мăсăльмансем тупăсене Севильăна (1248), Гренадăна (1319), Альбасетăна (1324) хӳтĕленĕ чух, Хескарпе Мартос (1325), Аликанте (1331) тата Альджезирас патĕнчи (1342-1344) çапăçусене ĕçе кĕртнĕ.

Дж. Партингтон çакăн пирки тĕрĕсех çырать:

«Испани артиллерии историйĕ арапсен артиллерии историйĕпе танлашать, çаплах арапсемех çулăмлă пăшала та Испание илсе килнĕ, унтан вăл Италине, Францине тата Германие лекнĕ».

Çав. пекех

• Артиллери пăшалĕ
• Гаубица
• Мортира
• Миномёт

Вуламалли

• Chase, K. W. Firearms: a Global History to 1700. — Cambridge University Press. — 2003. — 290 p. — ISBN 0521822742
• Kelly, Jack. Gunpowder: Alchemy, Bombards, and Pyrotechnics: The History of the Explosive that Changed the World. — Basic Books. — 2003. — 272 p. — ISBN 0465037224
• Мао Цзо-бэнь Это изобретено в Китае / Перевод с китайского и примечания А. Клышко. — М.: Молодая гвардия, 1959. — 160 с. — 25 000 экз.

Каçăсем

• Амюзетсем // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.