Хапха

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, пăхăр Хапха (пĕлтерĕшсем).

Потсдамри Бранденбург хапхи

Хапха — хӳмере е картара тухса кĕме тунă питĕрмелле хушă. Хапхана хăшпĕр территорине кĕме чараклас тесе тăваççĕ, ăна хитрелетме те майлаштараççĕ)^[1]^[2]. Декораци хапхи, яланхилле, хупăнчăкĕ çук — вăл уйрăм тăракан аркă пулать.

Хапхапа хӑш-пӗр территорие кӗме юраманнине е декораци элеменчӗсем таса пулма пултараҫҫӗ. Декораци хапхи, ялан тенӗ пекех, створовӑйсем ҫук тата вӗсем уйрӑм тӑракан аркӑна сӑнарлаҫҫӗ. Укрепленисем хапха фортификаци сооруженийӗн уйрӑлми пайӗ (крепоҫ тата ытти те), час — часах хапха умӗнче барбакан-оборона сооруженийӗн уйрӑлми пайӗ пулса тӑраҫҫӗ. Ҫӳлтен, хапха ҫине, час-часах башня лартса тухнӑ. Хапхана кӗмелли хушӑк час-часах решеткепе-катарактӑпа хупланнӑ.

Автомат хапхи-стенана, хӳмене е ытти хӳмесене хуплакан картасем, транспорт хатӗрӗсем иртсе кайма ҫителӗклӗ, ҫав хушӑрах алӑка уҫма тата хупма автоматика хатӗрӗсемпе усӑ кураҫҫӗ.^[3]

Хапха аталанӑвӗ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Хальхи хапха прототипӗпе авалхи ҫын хӑйӗн ҫуртне кӗмелли вырӑна, тӑшман йӑхӗсен сивӗрен, тискер кайӑксенчен, тискер кайӑксенчен тата набегӗсенчен хӑтӑлас тесе, картласа хунӑ чул тесе шутлама пулать. Ун чухне ҫын хӳме тума пуҫланӑ, хапха вара уйрӑлми пулнӑ. Вӗсем ҫиелтен пӑхма ҫепӗҫ тумланнипе мар, практикӑллӑ пулнипе палӑрса тӑнӑ. Малтан хапхана чи хаклӑ йышши материал — йывӑҫран тунӑ. Каярахпа хапхана декоративлӑ тӗллевсемпе тимӗрпе ҫапса ҫӗмӗрме пуҫларӗҫ. Вӑл вӑхӑтра нумайӑшӗ чаплӑ япаласем илме пултарнӑ, мӗншӗн тесен тимӗрӗ хаклӑ материал пулнӑ. Унтан тимӗр йӳнӗрехе ларчӗ, ҫӑмӑлрах шӑранчӑксем курӑна пуҫларӗҫ. Йывӑҫ хапха вырӑнне шанчӑклӑ хурҫӑ хапха курӑнса кайрӗ.

Хальхи хапха аякри античествӑра тунӑ хапхаран питӗ уйрӑлса тӑнӑ. Вӑл вӑхӑтри чул сооруженисенче "пысӑк шӑтӑксем" кӑна пулнӑ пулас. Каярахпа, ПИРӖН эрӑри XI ӗмӗрте, Авалхи Вырӑс территорийӗнче ырӑ хыпар саракан арка хапхине тупнӑ, ҫав хапха вертикальлӗ икӗ колоннӑран тӑнӑ тата вӗсен ҫарӗсене пӗрлештернӗ. Ун пек хапхана "портал"тесе ят панӑ.

Вӑтам ӗмӗрсенче пур ҫӑрасене те шывпа хупланӑ, хапхасем аялалла анаҫҫӗ те хулана илсе пыракан кӗпер рольне пурнӑҫлаҫҫӗ. Ун пек хапхасем техника тӗлӗшӗнчен кӑткӑс пулнипе палӑрса тӑнӑ. Шӑпах вӗсене малтанхи пек, автоматика хапхи мар, ҫурма автоматика хапхи пек пӑхса тухӑпӑр.

Раҫҫейри хула хапхи ҫынсене хуларан тата хуларан кӑларса ярас тата кӑларас тесе кӑна мар, Вӗсем Ҫутта тӗрлӗ еннелле уйӑрнӑ тата тӗн йӑли-йӗркисене ирттерме усӑ курнӑ. Сӑмахран, Мускавра Хӗрлӗ хапха умӗнче Ҫӑварние кӗтсе илнӗ те халӑх умӗнче икерчӗ ҫинӗ. Вырӑс ялӗсенче вара хапха хӑйсен ҫивиттипе шалтан сӑлӑппа питӗрнӗ. Вӗсем урлӑ хресчен кил-ҫуртне тытса тӑма кирлӗ тӗрлӗ апат-ҫимӗҫ, тӗрлӗ тавар турттаратчӗҫ. Ялан тенӗ пекех, хресчен аллинче икӗ хапха: фасадлӑ, эрешлесе эрешленӗ кайрисем, яланах пахчана тухакан кайрисем.

Раҫҫейре[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Раҫҫейре хапха юпасем е юпасем ҫине вырнаҫтарнӑ. Хапхаран пӗр щит, пуян ҫуртсенче — калинкке тытнӑ икӗ щит. Хӑш чухне виҫӗ хапха — икӗ калинккеллӗ. Хапхана полицӑсем (водостоксем) витнӗ. Пӳрт тӑррисене башньӑсемпе, чатӑрсемпе, пичкесемпе, касса тунӑ тусемпе капӑрлатнӑ. Пуян капӑрлатнӑ хапха тӑрӑх ҫурт хуҫин пуянлӑхӗ ҫинчен суд тунӑ. Хапхана уҫмалли меслетпе ҫакӑн пек тӗслӗхсем палӑртаҫҫӗ: суха тумалли; секцисем-хуҫланмалли (гаражнӑйсем); открытнӑйсем.^[4]

Клин-9 (1970 ҫулсенче). Ҫар хули ҫине кӗмелли хапха пек.

Христиан тӗнне йышӑннӑ хыҫҫӑн, хапха тӑрринче, тулаш енчен тата шалти енчен, турӑшсем е хӗрессем лартма пуҫланӑ. Сӑмахран, Спас башнин хапхи тӗлӗнче аяла та сыхланса юлнӑ, унта алӑпа туман турӑш ҫакӑнса Тӑнӑ.