Шын (автомобиль)
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Шын пăхăр.
Шын — автомобиль кустăрмин чи кирлĕ пайĕсенчен пĕри. Сăмахне хăйне илес пулсан вара, ăна, тĕслĕхрен, халăх юррисенче, фольклорта асăрхама пулать[1]:
Шынлă урапа чупасси
Сакурнеччен[2] анчах вăл.
Пирĕн вăйă вылясси
Питрав каçчен анчах вăл.
 |
Çак статьяна е уйрăма çĕнĕрен çырмалла, чăваш чĕлхин йĕркисене пăхăнмалла, ытти кăлтăксенчен те хăтăлмалла. Статьяна тата унăн уйрăмне статьясене çырмалли йĕркепе хатĕрлемелле, ăнланманлăха пĕтермелле.
|
Сӑмахран, автомобильсемпе велосипедсем валли шинӑсем нумайӑшӗ пневматикӑлла вӗрсе хӑпартнӑ конструкцисем пулаҫҫӗ, вӗсем те минтере авӑнтараҫҫӗ, шина тикӗс мар шыв ҫийӗпе кусса пынӑ чух ҫав тери хытӑ ҫапаҫҫӗ. Лайӑх шинӑсем транспорт хатӗрне ҫирӗп пулма май паракан шинӑпа ҫыхӑну лаптӑкне тивӗҫтереҫҫӗ.[3]
Хальхи пневматика шинисен материалӗсем-синтетика каучук, натуральнӑй каучук, пир-авӑр, пралук, ҫавӑн пекех техника углерочӗ тата ытти хими соединенийӗсем. Вӗсем протекторпа корпусран тӑраҫҫӗ. Протектор ҫулпа ҫыхӑнса тӑрассине тивӗҫтерет, корпус вара хӗстернӗ сывлӑша кӑштах чарса тӑрать. Резинӑна туса пӗтериччен малтан шинӑсен малтанхи версийӗсем ишӗлесрен сыхланса, йывӑҫ кустӑрмасем ҫине ҫирӗплетсе лартнӑ ансат тимӗр йӑрӑмсем пулса тӑнӑ. Ир пулакан резина шинӑсем пневматикӑллӑ мар). Пневматика шинисемпе нумай транспорт хатӗрӗсемпе, автомобильсемпе, велосипедсемпе, мотоциклсемпе, автобуссемпе, грузовиксемпе, йывӑр оборудованисемпе тата самолетсемпе усӑ кураҫҫӗ. Тимӗр шинӑсене ӗлӗкхи пекех локомотивсемпе тата чугун ҫул вагонӗсемпе усӑ кураҫҫӗ, цельнолланӑ резинӑран (е ытти полимернӑйсенчен) шинӑсемпе, хӑш-пӗр литейщиксемпе, урапасемпе, газонокосилкӑсемпе тата тачкӑсемпе усӑ кураҫҫӗ.
Çĕнĕ хутшăнавçă кунта килсе хăй пĕлнĕ пек хушса çырни[4][тӳрлет | кодне тӳрлет]
Ҫул ҫинчи транспорт хатӗрӗн контактне тивӗҫтерет Шина, ҫул-йӗр ҫитменлӗхӗсем пирки палӑракан пӗчӗк иккӗленӳсене ҫӑтса яма, кустӑрмасен шӑйрӑкӗсене компенсацилеме, вӑйсен шайӗнчи тата предприятийӗсен йӑнӑшӗсене пурнӑҫлама палӑртнӑ. Тирпейленӗ виткӗҫсем IV класс каяшӗсем шутланаҫҫӗ[5].
Отечественнӑй автомобилестроительствӑра терминологие кустӑрмапа шинӑпа картлашка хушшинче вырнаҫнӑ тӗвӗ кӑна теҫҫӗ, шинӑсӑр, шина лартакан ободран, дискран е картлашкапа пӗрлешме служащи спицӑсенчен тӑракан шина та ҫук. Шина вара шутне хупӑ, камера (камерӑсем валли) тата хӑю (сӑмахран, велосипед кустӑрмисемпе) кӗрет.Ҫак статьяра ҫак терминологие тытса тӑмаҫҫӗ[6].
Истори[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Тӗнчери пӗрремӗш резинӑна роберт Уильям Томсон тунӑ. 10990, июнӗн 10-мӗшӗнче 1846 ҫулхи июнь уйӑхӗн 10-мӗшӗнче ҫырнӑ: "Манӑн изобретени Тупсӑмӗ экипаж кустӑрмисен кӑшӑлӗсем тавра элажсем туса ҫаврӑнмалли вӑйсене чакарас тӗллевпе, ҫапла вара, хусканӑва ҫӑмӑллатас тата хусканӑва пӗчӗклетес тӗллевпе, экипажсен кустӑрмисемпе усӑ курса тӑрать". Томсон патентне питӗ ҫӳллӗ шайра ҫырнӑ. Унта изобретени конструкцийӗ, ҫавӑн пекех ӑна туса кӑларма сӗнекен материалсем ҫинчен ҫырнӑ. Шина йывӑҫ тум ӑшне тимӗр кӑшӑлпа витнӗ йывӑҫ спицкӑллӑ кустӑрма ҫине ҫыпӑҫтарать. Шина хӑй икӗ пайран тӑрать: камерӑпа тул енчен витмелли камерӑсем. Камера икӗ енчен натурӑллӑ каучукпа е гуттаперчпа витнӗ парӑсина темиҫе сийӗнчен тунӑ. Ҫиелтен пӑхсан, вӗсем пӗрлешӳллӗ шлепкесемпе тир татӑкӗсем пулнӑ. Томсон сывлӑш кустӑрмисемпе экипаж туса тӗрӗсленӗ, экипаж туртӑмӗн вӑйне виҫсе тӗрӗсленӗ. Сӑнавсем вак чулпа витнӗ чухне 38 процент йывӑрӑш вӑй чакнине, вӗтӗ чулсемпе витнӗ чухне 68% чакнине кӑтартрӗҫ. Уйрӑмах ҫӗнӗ кустӑрмасем ҫинчи каретӑсем пӗр сассӑр пулни, утма меллӗ пулни палӑрать. Тӗрӗслев результачӗсене "Mechanics Magasine" журналта пичетлесе кӑларнӑ, 1849 ҫулхи пуш уйӑхӗн 27-мӗшӗнче экипаж ӳкерчӗкӗпе пӗрле пичетлесе кӑларнӑ. Пысӑк изобретени пулнине ҫирӗплетсе пама пулать: лайӑхлатма хатӗрленнӗ тӗрӗслевсене тӗплӗн шухӑшласа туни. Анчах ӗҫ ҫакӑнпа пӗтрӗ те. Ҫак идейӑна хутшӑнакан, ӑна массӑллӑ производствӑна илсе ҫитерекен никам та тупӑнмарӗ. Томсон вилнӗ хыҫҫӑн 1873 ҫулта "сывлӑш кустӑрми" ҫинчен маннӑ, анчах та ку япалан сӑнарӗсем упранса юлнӑ.
Пневматика шинин идейи 1888 ҫулта каллех пуҫланнӑ. Шотланди ҫынни Джон Данлоп пулнӑ, унӑн ятне пневматика шини авторӗ теҫҫӗ. Дж. Б. Данлоп 1887 ҫулта виҫӗ кустӑрмаллӑ велосипед урапи ҫине хӑйӗн 10 ҫулхи ывӑлне сад шӑварма шлангран тунӑ сарлака кӑшӑл тӑхӑнтарма тата сывлӑш вӗрсе яма шутласа кӑларнӑ. 1888 ҫулхи июлӗн 23-мӗшӗ Дж. Б. Данлоа 10607 № - лӗ патент, транспорт хатӗрӗсем валли "пневматика кӑшӑлӗпе" усӑ курмалли приоритетне вара ҫав ҫулхи августӑн 31 - мӗшӗнчен пуҫласа ҫирӗплетнӗ. Резинӑран тунӑ Камера шӑрпӑклӑ тимӗр кустӑрмин ободки ҫинче, унӑн резинӑланӑ каркас евӗрлӗ шина кӑшӑлӗпе, шӑрпӑксем хушшинче ҫирӗпленсе тӑнӑ. Пневматика шинин пахалӑхне питӗ хӑвӑрт хакланӑ. 1889 ҫулхи июнь уйӑхӗнче Уильям Хьюм велосипедпа пневматика шинӗсемпе чупнӑ. Хьюма вӑтам гонщик тесе сӑнласа панӑ пулин те, вӑл унта виҫӗ заезда та выляса илнӗ. Коммерци аталанӑвӗ Дублинри пӗчӗк компанирен тата 1889 ҫул вӗҫнелле "Пневматика шини тата велосипед сутакан Бута агентстви"ятпа пуҫланнӑ. Хальхи вӑхӑтра "Данлоп" — шин туса кӑларас енӗпе тӗнчери чи пысӑк фирмӑсенчен пӗри.
1890 ҫулта Ҫамрӑк инженер Чальд Кингстн Уэлтч камерӑна виткӗҫрен уйӑрма, пралук ункисем тӑррине тӑратма тата каярахпа обод шывӗ варринелле анма сӗннӗ. Ҫавӑн чухнех акӑлчан Барлеттпа француз Дидье шинсене монтаж тата демонтаж мелӗсем шухӑшласа кӑларнӑ. Ҫаксене пурне те автомобиль ҫинче пневматика шинипе усӑ курма май панӑ. Пневматика шинӗсемпе автомобильсем ҫинче усӑ курма пуҫлакансенчен пӗрремӗшӗ Андрейпа Эдуард Мишлен французсем пулнӑ, вӗсем велосипед шинӗсем тӑвас ӗҫре самаях опыт пухнӑ пулнӑ. Вӗсем 1895 ҫулта ӑмӑртура Париж—Бордо пирки автомобильсем валли пневматика шинӗсем хатӗр пуласси ҫинчен тата хӑйсен сӑмахне тытасси ҫинчен пӗлтернӗ. Проколсем нумай пулсан та автомобиль 1200 ҫухрӑма яхӑн кайнӑ та ытти тӑхӑр ҫын хушшинче финиша хӑйӗн ҫулӗпе ҫитнӗ. Англире 1896 ҫулта "Данлоп" шинпа Ланчестер автомобильне пуянлатнӑ. Пирвайхи шинӑсем шанчӑклах мар пулин те, хӑвӑрт монтаж тума монтаж ҫитмен пулин те, пневматика шинӗсене вырнаҫтарасси палӑрмаллах лайӑхланнӑ. Малашне пневматика шинӗсем енӗпе тӗп изобретенисем вӗсен явапсӑрлӑхне тата парӑмлӑхне ӳстерессипе, ҫавӑн пекех монтаж-демонтаж ҫӑмӑллӑхӗпе ҫыхӑннӑ. Шиномонтаж станокӗ пырса кӗчӗ, ҫакӑ шинӑна ҫирӗпрех тума май пачӗ. Конструкципе тунӑ пневматика шинине тата ӑна туса хатӗрлемелли меслете нумай ҫул кирлӗ пулчӗ, мӗншӗн тесен вӑл резинӑна пӗтӗмпех вартаса ҫитериччен. Шанчӑклӑ та вӑрӑмрах материалсемпе усӑ курма пуҫланӑ, шинӑсене корд — уйрӑмах ҫирӗп те пиҫӗ ҫипрен тунӑ сийсем-йӗркеленӗ. XX ӗмӗрӗн пӗрремӗш чӗрӗкӗнче хӑвӑрт ҫӳрекен урапасен конструкцийӗсемпе темиҫе болтлӑ картлашкасем патне час-часах усӑ курма пуҫланӑ, ҫакӑ вара шинӑсене кустӑрмапа пӗрле темиҫе минут хушшинче улӑштарма май панӑ. Ҫак мӗнпур лайӑхлатусене автомобильсемпе тата шинн промышленноҫне тӑвӑллӑ аталантарассипе пур ҫӗрте те пневматика шинӗсемпе усӑ курма май панӑ.
Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- «Основы конструкции автомобиля», Иванов А. М., Солнцев А. Н., Гаевский В. В. и др. Учебник для ВУЗов. — М.: ООО «За рулём», 2005. ISBN 5-9698-0003-1
- «Modern car technology : Jeff Daniels looks under the skin of today’s cars», Jeff Daniels — Sparkford, UK : Haynes, 2001. ISBN 1-85960-811-6
Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- ^ Гордеев, Андрей, 10 класс. Халăх сăмахлăхĕнчи кашни юрă-кĕвĕ – пуянлăх. — 24 Апр, 2014 | Хыпар | Культура | Аваллăх мулĕ
- ^ Сăмах мĕне пĕлтерни халлĕхе паллă мар.
- ^ Вӑхӑтсӑр кивелнӗ шинӑсем: сӑлтавсемпе мерӑсем
- ^ «Истори» секцин вĕçĕ таран.
- ^ Шинсене вӑр-вар ҫӗмӗрнин тӗп сӑлтавӗсем
- ^ Хӗллехи шинсен обзорӗ тата характеристики 2021 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 23-мӗшӗнче архивланӑ.