Ыйхă
.jpg)
Ыйхă — физиологилле тăрăм.
 |
Çак статьяна е уйрăма çĕнĕрен çырмалла, чăваш чĕлхин йĕркисене пăхăнмалла. Статьяна тата унăн уйрăмне статьясене çырмалли йĕркепе хатĕрлемелле, ăнланманлăха пĕтермелле.
|
 |
Çак статьян е секцин стилĕ энциклопедиллĕ мар е чăваш чĕлхин виçине пăсать. Статьяна (секцие) Википедин стилистика йĕркисемпе килĕшӳллĕ тӳрлетмелле.
|
Ыйхă — вӑхӑтран вӑхӑта физиологи лару-тӑрӑвӗ, сыхӑ тӑрасси хирӗҫле пулса тӑнӑ, ҫакӑ таврари тӗнче ҫине, сӗтпе ӳстерекен, вӗҫен кайӑксем, пулӑсем тата ытти ытти чӗрчунсем, ҫав шутра хурт-кӑпшанкӑсем ҫине витӗм кӳрсе тӑнӑ.
Унсӑр пуҫне, "ыйхӑ" сӑмаха "пирӗн эрӑри т.фазан хушшинче йӗркеленекен сӑнарсен (фазансен хӑвӑрт ыйхӑ") йӗрки теҫҫӗ, ҫав сӑнарсене ҫын асра тытма пултарать, тӗлӗк вӑл.
Яланхи ыйхӑ ыттисенчен уйрӑлса тӑрать: чӗрчунсен — анабио тата гипнотизм ыйхинчен, кумаран, тӑнран кайнинчен, летарги ыйхинчен.
Ҫывӑрас умӗнхи ыйхӑ-ҫывӑрас умӗн ыйхӑ вӑраннипе вӗҫленет.
Ыйхӑ — ҫывӑракан ҫынна (шухӑшланипе тата сӗтпе ӳстерекен ытти хӑш-пӗр япаласене те) ӑсра сӑнарсем (куракансем, хӑлха илтекенсем, тактикӑллӑ тата тутлӑ шӑршӑллӑ) субъективлӑ ӗҫ.
Тӗлӗк историйӗ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Унччен тӗлӗк теорийӗсем нумай пулнӑ, вӗсем ҫутҫанталӑка, физиологине тата медицинӑна аталантарнӑ май йӗркеленнӗ. "Наукӑна тӗлӗкри" историре М.М. Манассина (1843-1903) тӗпчевӗсем, И. Р. Турханов физиологӑн вӗренекенӗсем пысӑк пӗлтерӗшлӗ пулчӗҫ. 1870-мӗш ҫулта вӑл анкартинчи организмшӑн ыйхӑ пӗлтерӗшне вӗреннӗ те организмшӑн ыйхӑ апатран кирлӗрех тесе пӗтӗмлетӳ тунӑ. И.П. Павлов тӗлӗкӗн наука теорине пуҫ миминче пуҫ миминче хускану тата пӑтрану уйрӑм нервисем пулнине кӑтартса панӑ.
Тӗлӗкӗн ҫутҫанталӑкӗ ҫинчен ХАЛЬХИ представленисене ПУҪ мимин биоэлектрика активлӑхне (электроэнцефалограмма, ЭЭГ), шӑши (электромиограмма, ЭМГ) тата глаз (электроокулограмма, ЭГ) регистрациленӗ хыҫҫӑн XX ӗмӗрӗн иккӗмӗш ҫурринче йӗркеленнӗ. Ку енӗпе пысӑк ҫитӗнӳсем тунӑ: 1950-мӗш ҫ. Н.Клейман, У. Демент (АПШ) тата М. Жуве (Франци) "парадокс ыйхин"пулӑмӗсем.
Ыйӑхӑн физиологи уйрӑмлӑхӗсӗр пуҫне, унӑн психологи уйрӑмлӑхӗсене тӗпчеҫҫӗ. Ҫавна валли ыйхӑ пахалӑхне субъективлӑ хакламалли меслетсем пур, вӗсем шутне, сӑмахран, ҫакӑн пек ыйтусем кӗреҫҫӗ: ыйхӑсӑр ирттернӗ чухне ыйхӑ пахалӑхне хаклама ч.Морин туса хатӗрленӗ ыйхӑ индексӗ; Глазго ҫывӑрас умӗн шухӑшсене тытса тӑмалли к. Харви тата к. Эспи туса хатӗрленӗ, вӑрах инсменире ҫывӑрса кайма чӑрмантаракан ыйхӑ умӗн к. Харви тата к. Эспи.
Ҫӗнӗ вӗренӳ енӗпе генсем, урӑхла каласан, ыйхӑпа ҫыхӑннӑ ӗҫсем, ӗҫлеҫҫӗ. Сӑмахран, 2017 ҫулхи апрель уйӑхӗнче Вашингтон штатӗнчи Университет экспериментсен результачӗсене пичетлесе кӑларнӑ, вӗсем тӗлӗрсе кайса шӑшисен экспрессийӗпе Е ГЕНА FABP7-мӗш экспрессипе ҫыхӑннине кӑтартса панӑ, ҫав шутра сӗтпе ӳстерекен 3 тӗрлӗ йышши ҫынна та кӗртнӗ. Ҫав гена сиенленсен тытӑнчӑклӑ тӗлӗк ытларах палӑрнӑ.
1984 ҫулта Джеффри Холл тата Майкл Росбаш мушк-дрозофилсем ҫинчи тӗпчевсем ирттернӗ, вӗсем циркад ритмисене тӗрӗслесе тӑракан механизмсене асӑрхас тесе моликулярлӑ механизмсене тупса палӑртнӑ тата 1984 ҫулта ҫак механизмсене йӗркелекен тата управляющи ген секвенировкӑлама та пултарнӑ. Ген белка РER (АНГЛ) синтезшӑн хуравлать.) ҫӗрлехи вӑхӑтра пухӑнса ӗҫлекен тата пухӑннӑ ҫын. Синтез процесӗн пӗр-пӗр концентрацине пурнӑҫланӑ чухне PER блокировкӑсене пӑрахӑҫланӑ тата синтеза ҫӗнетнӗ кун хушшинче майӗпен-майӗпен арканса пырать, ҫакӑ ВАРА PER тӑрӑх ИНГИБИТОР йӑлли туса хатӗрлет тата талӑкри 24 сехет ярӑмӗ лайӑхланса пырать. Майкл Янг 1994 ҫулта клеткӑллӑ сехетсен тӗрӗс шухӑш-кӑмӑлне тивӗҫтерекен тата темиҫе белок ӑсталанӑ. Ҫак открытисемшӗн 2017 ҫулта физиологи е медицина енӗпе нобель премине айӑпланӑ.
Ӑнкаруллӑ тӗлӗк[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Тепӗр чухне ҫывӑракан ҫын хӑй тӗлӗкре пулнине хӑй те лайӑххӑн тавҫӑрса илме пултарать. Ку вӑл тӗрлӗ тренировкӑсем хыҫҫӑн та йӗркеллӗ пулма пултарать. Ҫавӑн пек туйӑма ӑнланса илнӗ тӗлӗк теҫҫӗ.[1]
Тӗлӗкри сывлӑш[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Ача ҫывӑрнипе сывланин тӗрлӗ формисем хушшинчи ҫыхӑну пур. Ача ыйхи вӑл-пӑсӑлнӑ чухне уҫӑмлӑрах пурнӑҫланакан лару-тӑру, хӑш-пӗр чухне ҫак пӑсӑлусене ыйхӑ вӑхӑтӗнче ҫеҫ палӑртаҫҫӗ.[2]
Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Сон и психическое благополучие — подборка материалов на сайте Московского НИИ психиатрии
- Ковальзон, Владимир. FAQ: Природа сна, «ПостНаука» (2014-07-07). Тĕрĕсленĕ 13 Ҫу уйӑхӗн 2017.
- Охотники-собиратели спят меньше городских жителей, Elementy.ru (2015-10-20).
- Е. Б. Наймарк Наука во власти сна: Что такое сон? Зачем нужен сон?. Elementy.ru (2005). Тĕрĕсленĕ 13 Ҫу уйӑхӗн 2017.
- Медицинские мифы: опасно ли будить лунатиков?, BBC Future (2015-10-29).
- Правда ли, что с возрастом человеку требуется меньше времени на сон, BBC Future (2016-05-31).
- Удивительная правда о том, сколько и зачем мы спим, BBC Future (2017-03-09).
- Биологи нашли главную функцию сна, Membrana.ru (2009-08-21).
- Пересмотрена продолжительность нормального сна в разном возрасте, Membrana.ru (2010-02-04).
Видеоматериалсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Природа сна : видеолекция / В. М. Ковальзон (д. б. н.). — 09.10.2009.
çинче - Овсянникова Ксения, Объятия Морфея. Курилка Гутенберга çинче
Сайтсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Sleep Research Society(акăлч.)
- World Sleep Foundation(акăлч.)
- National Center on Sleep Disorders Research(акăлч.)