Ылтăн страницӑн кодне пӑхни

{{Элементсен периодикăллă системи2}}
{{Хими элеменчĕ|Ылтăн / Aurum (Au) <!--Название-->|79<!--Зарядовое число-->|Сарă тĕслĕ çемçĕ туптанакан метал <br />[[Ӳкерчĕк:Au,79.jpg|150px|left]]<!-- Внешний вид-->|196,96654<!--Атомный вес-->|146<!--Радиус атома-->|889,3 (9,22)<!--Энергия ионизации-->|[Xe] 4f<sup>14</sup> 5d<sup>10</sup> 6s<sup>1</sup><!--Электронная конфигурация-->|134<!--Ковалентный радиус-->|(+3e) 85 (+1e) 137<!--Радиус иона-->|2,54<!--Электроотрицательность-->|Au←Au<sup>3+</sup> 1,50 В<br /> Au←Au<sup>+</sup> 1,70В<!--Электродный потенциал-->|3, 1<!--Степени окисления-->|19,3<!--Плотность-->|25,39<ref name="ХЭ">{{кĕнеке
|автор          = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|часть          = 
|заглавие       = Химическая энциклопедия: в 5 т.
|оригинал       = 
|ссылка         = 
|ответственный  = 
|издание        = 
|место          = Москва
|издательство   = Советская энциклопедия
|год            = 1990
|том            = 2
|страницы       = 171
|страниц        = 671
|серия          = 
|isbn           = 
|тираж          = 100 000
}}
</ref>|318<!--Теплопроводность-->|1337,58<!--Температура плавления-->|12,68<!--Теплота плавления-->|3080<!--Температура кипения-->|~340<!--Теплота испарения-->|10,2<!--Молярный объём-->|кубла енĕпе центăрланă<!--Структура решётки-->|4,080<!--Период решётки-->|n/a<!--Отношение c/a-->|170,00<!--Температура Дебая-->}}

{| style="text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>Au</big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>79</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''196,96654'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''[Xe]4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6s<sup>1</sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Ылтăн'''</big>
|}
'''Ылтăн''' — Хими элеменчĕсен периодикă таблицин 79-мĕш элеменчĕ,  [[Сарă тĕс|сарă]] [[Паха йышши металлĕсем|паха]] [[металл]].

== Истори ==
Ылтăн — калăпăр, этем паллашнă пĕрремĕш металл.

[[Раççей]]ре пĕрремĕш ылтăн тупăçлаканĕ [[Марков Ерофей|Ерофей Марков]] шутланать, ăна [[Екатеринбург]] çумĕнчи [[Берёзовский (Свердловск облаçĕ)|Берёзовский]] хулинче палăк лартнă.

Ылтăна тупăçлани пирки: [[Çĕпĕрти ылтăн амаклăхĕ]], [[Аляскăри ылтăн амаклăхĕ]] статьясенче вулăр.

== Физика уйрăмлăхĕсем ==
Тап-таса ылтăн — сарă тĕслĕ туптăнакан çемçе металл.

==Изотопĕсем==
{{main|Ылтăн изотопĕсем}}

== Тупăшлани ==
[[Ӳкерчĕк:Or Venezuela.jpg|thumb|300px|Çутçанталăкри ылтăн шăранчăкĕ]]

== Хими пахалăхĕсем ==

Ылтăн — чи сӳрĕк металл, [[электродлă потенциал|напряженисен ĕречĕнче]] урăх пур металсенчен сылтăмарах тăрать, тивĕçлĕ майсенче вăл чылай кислотасемпе хутшăнмасть,  çавна пула ылтăна [[пархатарлă металсем]]  шутне кĕртеççĕ. Каярах [[патша водки]] ылтăна аркатма пултарнине тĕпчесе уçнă.

Ылтăн вĕри тачăланă [[селенлă кислота]]ра çеç ирĕлет:

:2Au + 6H<sub>2</sub>SeO<sub>4</sub> = Au<sub>2</sub>(SeO<sub>4</sub>)<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>SeO<sub>3</sub> + 3H<sub>2</sub>O

Ылтăн çамăллăн тенĕ пекех [[йӳçлĕк]]пе тата ытти йӳçĕлекенсемпе при участии комплексобразователей. Çапла, [[цианид]] йӳçлĕклĕ шыв шĕвекĕсенче ылтăн ирĕлсе, [[цианоаурат]] тăваççĕ:

: 4Au + 8CN<sup>−</sup> + 2H<sub>2</sub>O + O<sub>2</sub> → 4[Au(CN)<sub>2</sub>]<sup>−</sup> + 4 OH<sup>−</sup>



Ылтăн çăмăллăн шĕвек [[бром]]па тата унăн шыв шĕвекĕсемпе, органикăллă ирĕлтерекенсемпе хутшăнса, трибромид AuBr<sub>3</sub> пулса тухать.

[[Фтор]]па ылтăн 300−400 градусĕсенче хутшăнать {{Градус Цельсия}}, сивĕрех чух реакци пулса иртмест, хытă вĕрирех температурăсенче ылтăн фторичĕсем арканаççĕ.

Ылтăн çаплах ртутьре ирĕлет, çăмăл шăрануллă хутăш ([[амальгама]]) пулса тухать.

=== Амальгами меслечĕпе ===

=== Циани меслечĕпе ===

== Физиологи ĕçлĕхĕ ==
Ылтăнăн хăшпĕр çыхăнăвĕсем токсикăллă, [[Пӳре]]сенче, [[пĕвер]]те, [[сула]]ра тата [[гипоталамус]]ра пухăнса  юлаççĕ,çак вара [[дерматит]], [[стоматит]], [[тромбоцитопени]] чирне кĕртет.

== Усă курни ==
=== Промăçлăхра усă курни ===

=== Ылтăн шăранăвĕсем шăл сиплев ĕçĕнче (стоматологире) ===
Хăйĕн хăватлă тутăхманлăхне тата ĕçре çăмăл пулнине кура, ылтăна тахçанах шăл протезĕсен материалĕ вырăнне усă кураççĕ. Çирĕплĕх пахине çитерме япалана ятарлă шăрантаççĕ.

=== Ылтăн хакĕ ===


== Ылтăнăн тасин виçисем ==
=== Британи каратлă йĕрки ===

Йăла йĕркипе таса ылтăна британи [[карат]] виçипе танлаштараççĕ. 1 британи карачĕ шăран лаптакĕн çирĕм тăваттăмĕш пайĕн йывăрăшĕпе тан. 24-каратлă ылтăн (24K) таса шутланать, кирек епле хутăшсăр.

Тĕрлĕ ĕçсем валли ылтăн хаклăхĕн пахисене улăштарас тесен (тĕслĕхрен, хытарас тесе) ăна хутăштарса шăратаççĕ. Сăмахран, 18-каратлă ылтăн (18K) шăранчăкĕнче ылтăнăн 18 пайне 6 хутăш пай рулать.<ref>[https://buysellgold.info/novosti/metals-focus-cena-zolota-legko-prevysit-1800-za-unciju.html Ылтӑн рынок малашлӑхӗ]</ref>

==== Раççейĕн янтă пурлăхĕ ====
{{урăх пĕлтерĕш|Çавăн пекех пăхăр [[Раççей империн ылтăн янтă пурлăхĕ]] }}
Раççейĕн патшалăх резервĕнчи ылтăн янтă пурлăхĕ [[2006|2006 ç.]]  пуш уйăхĕнче 386,6 тоннă ([[swap]] операцисенчи ылтăна шута илмесĕр) пулнă. Раççейĕн мĕнпур ылтăн-валюта резервĕн калăпăшĕ  2006 ç. пуш уйăхĕнче 3,8 % çитнĕ. Раççей тĕнчере патшалăх резервĕнчи ылтăн калăпăшĕпе 14-мĕш вырăнта.

=== Раççей пробăсен йĕрки ===
Раççейре йышăннă йĕрке пĕтем тĕнчеринчен уйрăм тăрать. Раççейре ылтăнăн тасалăхне [[проба|пробăпа]] виçеççĕ.

== Çавăн пекех пăхăр ==

=== Раçсейĕн ылтăн янти ===

* [[Раççей империйĕн ылтăн янти]]
* [[Сусал ылтăнĕ]]
* [[Шурă ылтăн]]
* [[Хĕрлĕ ылтăн]] червонное
* [[Ылтăн хлоричĕ]]
* [[Империал]]
* [[Червонец]] ?

== Тăтăрхаллă пуплерĕшсем ==
* [[Самăвар ылтăнĕ]]
* [[Пур ялтăрка ылтăн мар]]
* [[Ылтăн алăсем]]
* [[Ылтăн пăру]]
* [[Раççейĕн Ылтăн кăшăлĕ]]
* [[Парти ылтăнĕ]]
* [[Ылтăн Урта]]
* [[Ылтăн Çыран]]
* [[Ылтăн Мăйрака]]
* [[Ылтăн Хапха]]
* [[Ылтăн Хăйăр]]
* [[Ылтăн лихорадка]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Au/key.html Ылтăн Webelements çинче]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb079.htm Ылтăн Хими элеменчĕсен халăх валли вулавăшĕнче] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070512104833/http://n-t.ru/ri/ps/pb079.htm |date=2007-05-12 }}
* [http://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/048/022.htm Ылтăн www.booksite.ru çинче]
* [http://www.worldofgold.ru "Мир Золота" - истори, çĕрай управĕсем, кăсăклă ĕç-пулăмсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080316062826/http://www.worldofgold.ru/ |date=2008-03-16 }}

=== Вуламалли ===
* [http://ec-dejavu.ru/g/Gold.html Т. Новичкова. Сор и золото в фольклоре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101209104815/http://ec-dejavu.ru/g/Gold.html |date=2010-12-09 }} // Полярность в культуре (Альманах "Канун". Вып. 2). СПб., 1996, с. 121-156
* [http://ec-dejavu.ru/g/Gold_Aver.html С. Аверинцев. Золото в системе символов ранневизантийской культуры] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220523120645/http://ec-dejavu.ru/g/Gold_Aver.html |date=2022-05-23 }} // Аверинцев С.С. Поэтика ранневизантийской литературы. СПб.: Азбука-классика, 2004, с. 404-425

{{Ювелир ӳнерĕ}}

[[Категори:Ылтăн]]