Ӳкĕм

Ӳкĕм (выр. Падеж), — япала ячĕн, хăш-пĕр ылмаш ячĕсемпе хисеп ячĕсен сăмаха улăштаракан морфологи категорийĕ. Термина вырăс чĕлхинчен йышăннă. Унчен пĕр тапхăр «вĕçлев» терминпа усă курнă.

Чăваш чĕлхинче

Чăваш чĕлхинче пурĕ 8 ӳкĕм. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан аффикссем çакнашкал:

Ӳкĕм	Латтин ячӗ	Ыйтăвĕсем	Аффиксем
Тĕп	Nominativ	кам? мĕн?	—
Камăнлăх	Genitiv	камăн? мĕнĕн?	-ăн (-ĕн)
Пару	Dativ	кама? мĕне?	-а (-е)
Вырăн	Locativ	камра? мĕнре?	-та (-те), -ра (-ре), -че
Туху	Ablativ	камран? мĕнрен?	-тан (-тен), -ран (-рен), -чен
Пĕрлелĕх	Commitativ	кампа? мĕнпе?	-па (-пе), -пала (-пеле), -палан (-пелен)
Çуклăх	Caritiv	камсăр? мĕнсĕр	-сăр (-сĕр)
Пирке	Causativ	камшăн? мĕншĕн?	-шăн (-шĕн)

Юлашки виççĕ ӳкĕмĕ хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.

Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкĕмсен пур.

Япала ячĕсен падежĕ — чăваш чĕлхин морфологи тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине вĕçленӳ теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр аффикс çеç. Кирек мĕнле сăмахран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. Сингармонизм сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).

Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче фонетика улшăнăвĕсем пулаççĕ:

1. икĕ уçă сасса уйăрма н хупă сасă кĕрсе ларать (лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене);
2. пĕр уçă сасси тухса ӳкет (пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа);
3. пĕр уçă сасси тухса ӳкет, ун умĕнчи хупă сасă вăрăмланать (пулă + ăн > пуллăн, пулă + а > пулла);
4. сăмах у (ӳ) сасăсемпе пĕтет пулсан, çав cасăсем ă (ĕ) сасăсемпе ылмашаççĕ, сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине в хупă сасă кĕрсе ларать (кĕрӳ + ĕн > кĕрĕвĕн, кĕрӳ + е > кĕрĕве);
5. и сасăпа пĕтекен сăмахсенче уçă сасăсене уйăрма сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине й хупă сасă кĕрсе ларать (шăши + е > шăшие, пăри + ĕн > пăрийĕн). Хальхи чĕлхере йĕ сыпăк тухса ӳкнипе шăшин, пăрин, тăрин тесе каласси çирĕпленнĕ.

Урăх чĕлхесенче

Вырăс чĕлхинче 6 ӳкĕм.

Вуламалли

• Иванов А.И. К вопросу о падежах в чувашском языке в связи с изучением специфики его // Учен зап ЧНИИ. Вып. 8. Ч., 1953;
• Андреев Н.А. Имя существительное // Материалы по грамматике чувашского языка. Ч., 1957;
• Павлов И.П. Чăваш чĕлхинчи падежсем çинчен// Учен. зап. ЧНИИ. Вып. 22. Ч., 1963;
• Павлов И.П. Хальхи чăваш литература чĕлхи. Морфологи. Ш., 1965.

Каçăсем

• Чăваш чĕлхинче миçе ӳкĕм?