Çăлтăр страницӑн кодне пӑхни

{{Пĕлтерĕшсем|Çăлтăр (пĕлтерĕшсем)}}
[[File:Sun white.jpg|thumb|Хĕвел — пире чи çывăх çăлтăр]]
[[File:Starsinthesky.jpg|thumb|]]
[[File:Звёздное небо в Альпах.jpg|thumb|]]
'''Çăлтăр''' — [[астрономири объект|тӳпери ĕскер]], хăйĕнчен тухакан çутăпа çутатаканскер. Ытти ĕскерсенчен килсе хăйĕн çинчен [[сулăну (физика)|сулăннă]] [[çутă]]па йăлтăртатакан тÿпери ĕскерсене çăлтăр темеççĕ. 

Чи ҫывăх çăлтăр — [[Хĕвел]]. Ытти çăлтăрсем те çавнашкал объектсемех, анчах та, [[Çĕр|Çĕртен]] аякра пулнипе,  каçхи тӳпере çутă пăнчă пек çеç курăнаççĕ. Кăнтăрла вара çăлтăрсен çутине Хĕвел ялкăшăвĕ хупласа хурать.

== [[Палăрăмлăх (пĕлтерĕшсем)|Палăрăмлăхсем]] ==

:{|
|[[Хĕвел масси]]:
|<math>M_\bigodot = 1.9891 \times 10^{30}</math>&nbsp;[[килограмм|кг]]
|-
|[[Хĕвел çутăлăхĕ]]:
|<math>L_\bigodot = 3.827 \times 10^{26}</math>&nbsp;[[Ватт|Вт]]
|-
|[[Хĕвел радиусĕ]]:
|<math>R_\bigodot = 6.960 \times 10^{8}</math> [[метр|м]]
|}

Урăх çăлтăрсен массине, [[çутатаслăх]]не, радиусне тата ытти хаписене пĕрчĕ шутланакан çак капсем çине таянса кăтартаççĕ. 

=== Инçĕш ===
Çывăх çăлтăрсем патне çитмелли хушăна  çулталăкри [[параллакс]] меслечĕпе тупаççĕ. Сăмахран,  [[Вега]] çăлтăр патне çитмелли хушăна Раççей астрономĕ [[Струве Василий Яковлевич]] 1837-мĕш çултах тĕплĕн палăртнă<ref>http://genon.ru/GetAnswer.aspx?qid=2795002f-d1f6-49ac-b1fe-0a20fd5ad766</ref>. 

=== Масса ===
[[Иккĕлле çăлтăр]] шутĕнчи çăлтăрăн йывăрăшне тĕп-тĕрĕс виçме пулать. Ăна [[Кеплер саккунĕсем|Кеплерăн виççĕмĕш саккунĕпе]] шутласа тупаççĕ. Çак тупсăмăн йăнăшлăхĕ — 20% — 60%, чылайрах вăл çăлтăр патне çитмелли хушăна виçес йăнăшлăхĕнчен килет.
Пур чухне те çăлтăрсен йывăрăшне тӳрĕ мар кăтартусем урлă (тĕслĕхрен, çăлтăр çуттин хăвачĕ) шутласа кăлараççĕ. <ref>http://www.astronet.ru/db/msg/1188435</ref>.

== Çăлтăрсен тытăмĕ ==

== Çăлтăрсен çуралăвĕ тата аталанăвĕ (эволюцийĕ) ==
{{main|Çăлтăр эволюцийĕ}}
Çăлтăрăн ĕмĕрĕ сивĕ сайра газ пĕлĕтĕнчен пуçланать, çак пĕлĕт харпăр хăйĕн туртăм вăйĕпе чăмăртанма тытăнать. Чăмăртаннă чухнехи [[гравитаци]] хăвачĕ ăшша каять, газовой глобулы температури ӳссе пырать. Тĕшĕри температура темиçе миллион [[Кельвин]]а çитсен [[Нуклеосинтез|термотĕшĕллĕ хутшăнусем]] тапранаççĕ те пăчăртану чарăнать. Çак тапхăр çăлтăр кун-çулĕн вăрăм пайĕ пулать, ун чух, вăл тĕшĕре çунăк янтăхĕ пĕтичченех, [[Герцшпрунг — Рассел диаграмми]]н [[тĕп умлăн-хыçлăнлăх]]ĕнче курăнать. Çăлтăр варринче пур водород гелие куçса вĕçленсен, гелий тĕшшин хĕрринче малалла тăсăлать.

Çак вăхăтсенче çăлтăр ăшчикĕ самаях улшăнать. Унăн çутăлăхĕ ӳсет, çӳлти сийĕсем сарăлса пыраççĕ, çийĕнчи температури ӳкет — çăлтăр [[хĕрлĕ гигант]] шайне куçать. Изотермиллĕ гелий тĕшшин йывăрăшĕ пысăкланса кайсан, вăл хăйĕн пусăмне чăтаймасăр пăчăртанма тытăнать; çак ĕçре çӳле хăпарса каякан температура термотĕшĕллĕ гелий йывăрăшлă элементсене куçаççĕ.

== Çăлтăрсен классификацийĕ ==
Çăлтăрсене çутăлăхĕпе, массипе, çийĕнчи [[температура|температурипе]], химилле тытăмĕпе, спектр ([[Спектрла класс]]) уйрăмлăхĕпе тата темиçелĕхĕпе палăртаççĕ.

=== Темиçеллĕ çăлтăрсем ===
Çăлтăр ушкăнĕсем пĕрреллĕ тата темиçеллĕ : иккĕллĕ, виççеллĕ тата нумайлă пулаççĕ. Пĕр ушкăна вунă çăлтăр ытла кĕрет пулсан, ăна [[çăлтăр кĕпĕрленчĕкĕ]] теççĕ.

[[Иккĕлле çăлтăр|Иккĕлле]] ([[Хутлă çăлтăр|темиçеллĕ]]) çăлтăрсем космослăхра питĕ чылай. Хăш шутсемпе галактикăри 70% çăлтăр темиçеллĕ <ref>http://www.astronet.ru/db/msg/1188258</ref>. [[Çĕр (планета)|Çĕр]] çумĕнчи 32 çалтăртан 12-шĕ темиçеллĕ, çав шутра 10 иккĕллĕ тата чи йăлкăр курăнакан çăлтăр — [[Сириус]]. Хĕвел системинчен 20 парсек хушăра 3000 çăлтăр, вĕсенчен çуррине яхăн – пур тĕсĕллĕ иккĕллĕ çăлтăрсем<ref>http://www.astronet.ru/db/msg/1171338</ref>.

=== [[Çăтакан шăтăк]]сем ===


=== Пĕччен çăлтăрăн аталанăвĕ (эволюцийĕ) ===
<div class="center">
<table>
  <tr>
    <td width="25%" bgColor="#ffffcc"><p align="center">пĕчĕк массăллисем 0.08M<sub>sun</sub><M<sub>*</sub><0.5M<sub>sun</sub>
    </td>
    <td bgColor="#ffffcc" colSpan="2"><p align="center">вăтам массăллисем<br />
    0.5M<sub>sun</sub><M<sub>*</sub><8M<sub>sun</sub></td>
    <td bgColor="#ffffcc" colSpan="2"><p align="center">пысăк массăллă çăлтăрсем <br />
    8M<sub>sun</sub><M<sub>*</sub><60-100M<sub>sun</sub> </td>
  </tr>
  <tr>
    <td width="25%"></td>
    <td width="22%" bgColor="#ffffcc">0.5M<sub>sun</sub><M<sub>*</sub><3M<sub>sun</sub> </td>
    <td width="20%" bgColor="#ffffcc">3M<sub>sun</sub><M<sub>*</sub><8M<sub>sun</sub> </td>
    <td width="21%" bgColor="#ffffcc">8M<sub>sun</sub><M<sub>*</sub><10M<sub>sun</sub> </td>
    <td width="12%" bgColor="#ffffcc">M<sub>*</sub>>10M<sub>sun</sub> </td>
  </tr>
  <tr>
    <td bgColor="#ccffff" colSpan="5"><p align="center">тĕшшинче водород çунни </td>
  </tr>
  <tr>
    <td width="25%" bgColor="#333399"><span style="color:#ccffff;">'''шурă гели карликĕсем '''</span></td>
    <td width="22%" bgColor="#9999ff"><p align="center">пĕтмен He тĕшши </td>
    <td bgColor="#99ccff" colSpan="3"><p align="center">пĕтмен He тĕшши </td>
  </tr>
  <tr>
    <td width="25%" bgColor="#ffffff" rowSpan="6">&nbsp; </td>
    <td width="22%" bgColor="#3399ff"><span style="color:#000000;">гели хыпса кайни</span></td>
    <td bgColor="#ccffff" colSpan="3">&nbsp;</td>
  </tr>
  <tr>
    <td bgColor="#ccffff" colSpan="4"><p align="center">гели тĕшĕре тăнăç çунни  </td>
  </tr>
  <tr>
    <td bgColor="#330099" colSpan="2"><span style="color:#ccffff;">'''<p align="center">CO шурă карлик'''</span></td>
    <td width="21%" bgColor="#9999ff">пĕтнĕ CO тĕшĕ </td>
    <td width="12%" bgColor="#99ccff">пĕтмен CO тĕшĕ </td>
  </tr>
  <tr>
    <td bgColor="#ffffff" colSpan="2" rowSpan="3">&nbsp; </td>
    <td width="21%" bgColor="#3399ff"><span style="color:#000000;"><p align="center">углеродлă дет. </span></td>
    <td width="12%" bgColor="#ccffff" rowSpan="2">углерод тĕшĕре çунни.
    CO —> Fe </td>
  </tr>
  <tr>
    <td width="21%" bgColor="#ccffff"><p align="center">углерод тĕшĕре çунни. C -> O, Ne, Si, Fe, Ni.. </td>
  </tr>
  <tr>
    <td width="21%" bgColor="#330099"><span style="color:#ccffff;">'''<p align="center">O,Ne,Mg…шурă карлик е нейтронлă çăлтăр '''</span></td>
    <td width="12%" bgColor="#333399"><span style="color:#ccffff;">'''<p align="center">çăтакан шăтăк '''</span></td>
  </tr>
</table>
<small>Пĕччен çăлтăрсен эволюцийĕн йĕрки. [http://www.astronet.ru/db/msg/1196386 В. А. Батуринпа И. В. Мироновăн] тăрăх</small>
</div>

== Çăлтăрсен палăртăвĕсем ==
Пирĕн [[Галактика|Галактикăра]] 100 млрд. ытла çăлтăр. Мăн телескопсемпе çапса илнĕ тӳпе сăнӳкерчĕкĕсенче çав тери нумай çăлтăр курăнать, вĕсене пурне те ят пани те усăсăр. Галактикăри 0,01 % яхăн çăлтăра [[Çăлтăр тӳпин каталогĕ|каталога]] çырнă. Çапла, пысăк телескопа курăнакан нумай çăлтăра шутласа палăртман, шута кĕртмен.

== Чи паллă çăлтăрсем ==
{| class="wikitable" <hiddentext>generated with [[:de:Wikipedia:Helferlein/VBA-Macro for EXCEL tableconversion]] V1.7<\hiddentext>
|- style="background-color:#808080;font-size:9pt;font-weight:bold;color:#FFFFFF"
| width="30" height="36" align="center" | №
| width="94"  | Ят
| width="61"  | Урăх (тривиаллĕ) ят
| width="94" align="center" | Çăлтăрлăх
| width="56"  | Çăлтăрăн курăмлă калăпăшĕ
| width="65"  | Çĕр çинчен çăлтăр çине çутă çитни (Çутăлла çул)
| width="236"  | Çырса кăтартни

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="13" align="center" | 1
|  | Центаврти α 
|  | [[Центавр проксими]]
| align="center" | [[Центавр (çăлтăрлăх)|Центавр]]
|  | +11,09
|  | 4,225
|style="font-size:8pt"  | [[Хĕвел]]е чи çывăх çăлтăр

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="13" align="center" | 2
|  | Пысăк йытăри α 
|  | [[Сириус]]
| align="center" | [[Пысăк Йытă|Пысăк Йытă]]
|  | -1,43
|  | 8,58
|style="font-size:8pt"  | Çĕр çинчен сăнамалли чи йăлтăркка çăлтăр

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="22" align="center" | 3
|  | Кĕçĕн Алтăр Çăлтăрти α  
|  | [[Поляр çăлтăрĕ]]
| align="center" | [[Кĕçĕн Алтăр Çăлтăр|Кĕçĕн Алтăр Çăлтăр]]
|  | +1,97
|  | 431,4
|style="font-size:8pt"  | Паллă навигаци çалтăрĕ, çурçĕр тĕлне кăтартать

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="26" align="center" | 4
|  | [[Кильти η|Кильти η]]
| align="center" | —
| align="center" | [[Киль (çăлтăр капламĕ)|Киль]]
|  | +6,21
|  | 7000–8000
|style="font-size:8pt"  | Гипергигант. Чи пысăк та чи йăлтăркка çăлтăрсенчен пĕри, Хĕвелтен 5 млн хут çутăрах.

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="38" align="center" | 5
|  | Скорпионри α 
|  | [[Антарес]]
| align="center" | [[Скорпион (çăлтăр капламĕ)|Скорпион]]
|  | +1,06
|  | 604
|style="font-size:8pt"  | [[Çĕр (планета)|Çĕре]] чи çывăх çăлтăрсенчен чи пысăкки те чи йăлтăркки. Мăн телескоп витĕр пăнчă пек мар, диск евĕр курăнать<ref>http://nauka.relis.ru/35/0210/35210066.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506101352/http://nauka.relis.ru/35/0210/35210066.htm |date=2008-05-06 }}</ref>

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="22" align="center" | 6
|  | HIP 87937
|  | [[Барнард çăлтăрĕ]]
| align="center" | [[Çĕлен Йăтавçи]]
|  | +9,53
|  | 5,963
|style="font-size:8pt"  |Чи пысăк [[Харпăр куçăмĕ|харпăр куçăм]] хăвăртлăхлĕ çăлтăр

|- style="background-color:#FFFF99"
| height="13" align="center" | 7
|  | [[:en:PSR B1919+21|PSR B1919+21]] {{ref-en}}
| align="center" | —
| align="center" | [[Тилĕ (çăлтарлăх)|Тилĕ]]
| align="center" | ?
|  | 2283,12
|style="font-size:8pt"  |Пĕрремĕш уçнă [[пульсар]]сем ([[1967]] çул)
|}

== Çавăн пекех пăхăр ==

* [[Иккĕлле çăлтăр]]
* [[Герцшпрунг — Рассел диаграмми]]
* [[Çĕнĕ çăлтăр]]
* [[Çăлтăр атмосфери]]
* [[Çăлтăр эволюцийĕ]]
* [[Улшăнуллă çăлтăр]]
* [[Спектрла класс|Çăлтăрсен спектрла класĕ]]
* [[Çывăх çăлтăрсен шучĕсем]]
* [[Ялтăр çăлтăрсен шучĕсем]]
* [[Вышкайсăр çĕнĕ çăлтăр|Çĕнĕрен те çĕнĕ çăлтăр]]
* [[Çăлтăр капламĕсен шучĕсем]]
* [[Çывăх çăлтăр шучĕсем]]
* [[Çăлтăр кĕпĕрленчĕкĕ]]

== Каçăсем ==

* [http://www.astronet.ru/db/map/ Çăлтăрлă тӳпе картти]

<references/>

{{Çăлтăрсем}}

[[Категори:Çăлтăрсем]]
[[Категори:Астрономи]]