Çăлтăр

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, пăхăр Çăлтăр (пĕлтерĕшсем).

Хĕвел — пире чи çывăх çăлтăр

Çăлтăр — тӳпери ĕскер, хăйĕнчен тухакан çутăпа çутатаканскер. Ытти ĕскерсенчен килсе хăйĕн çинчен сулăннă çутăпа йăлтăртатакан тÿпери ĕскерсене çăлтăр темеççĕ.

Чи сывăх çăлтăр — Хĕвел. Ытти çăлтăрсем те çавнашкал объектсемех, анчах та, Çĕртен аякра пулнипе, каçхи тӳпере çутă пăнчă пек çеç курăнаççĕ. Кăнтăрла вара çăлтăрсен çутине Хĕвел ялкăшăвĕ хупласа хурать.

Палăрăмлăхсем

хĕвел масси:	$M_{\bigodot }=1.9891\times 10^{30}$ кг
хĕвел çутăлăхĕ:	$L_{\bigodot }=3.827\times 10^{26}$ Вт
хĕвел радиусĕ:	$R_{\bigodot }=6.960\times 10^{8}$ м

Инçĕш

Çывăх çăлтăрсем патне çитмелли хушăна çулталăкри параллакс меслечĕпе тупаççĕ. Сăмахран, Вега çăлтăр патне çитмелли хушăна Раççей астрономĕ Струве Василий Яковлевич 1837-мĕш çултах тĕплĕн палăртнă.

Масса

Иккĕллĕ çăлтăр шутĕнчи çăлтăрăн йывăрăшне тĕп-тĕрĕс виçме пулать. Ăна Кеплерăн виççĕмĕш саккунĕпе шутласа тупаççĕ. Çак тупсăмăн йăнăшлăхĕ — 20% — 60%, чылайрах вăл çăлтăр патне çитмелли хушăна виçес йăнăшлăхĕнчен килет. Пур чухне те çăлтăрсен йывăрăшне тӳрĕ мар кăтартусем урлă (тĕслĕхрен, çăлтăр çуттин хăвачĕ) шутласа кăлараççĕ. .

Çăлтăрсен çуралăвĕ тата аталанăвĕ (эволюцийĕ)

Тĕп статья: Çăлтăр аталанăвĕ Çăлтăрăн ĕмĕрĕ сивĕ сайра газ пĕлĕтĕнчен пуçланать, çак пĕлĕт харпăр хăйĕн туртăм вăйĕпе чăмăртанма тытăнать. Чăмăртаннă чухнехи гравитаци хăвачĕ ăшша каять, газовой глобулы температури ӳссе пырать. Тĕшĕри температура темиçе миллион Кельвина çитсен термотĕшĕллĕ хутшăнусем тапранаççĕ те пăчăртану чарăнать. Çак тапхăр çăлтăр кун-çулĕн вăрăм пайĕ пулать, ун чух, вăл тĕшĕре çунăк янтăхĕ пĕтичченех, Герцшпрунг — Рассел диаграммин тĕп умлă-хыçлăхĕнче курăнать. Çăлтăр варринче пур водород гелие куçса вĕçленсен, гелий тĕшшин хĕрринче малалла тăсăлать.

Çак вăхăтсенче çăлтăр ăшчикĕ самаях улшăнать. Унăн çутăлăхĕ ӳсет, çӳлти сийĕсем сарăлса пыраççĕ, çийĕнчи температури ӳкет — çăлтăр хĕрлĕ гигант шайне куçать. Изотермиллĕ гелий тĕшшин йывăрăшĕ пысăкланса кайсан, вăл хăйĕн пусăмне чăтаймасăр пăчăртанма тытăнать; çак ĕçре çӳле хăпарса каякан температура термотĕшĕллĕ гелий йывăрăшлă элементсене куçаççĕ.

Çăлтăрсен классификацийĕ

Çăлтăрсене çутăлăхĕпе, йывăрăшĕпе, çийĕнчи температурипе, хими шучĕсемпе, спектăрăн (Спектăр класĕ) уйрăмлăхĕпе тата темиçеллĕхĕпе палăртаççĕ.

Темиçеллĕ çăлтăрсем

Çăлтăр ушкăнĕсем пĕрреллĕ тата темиçеллĕ : иккĕллĕ, виççеллĕ тата нумайлă пулаççĕ. Пĕр ушкăна вунă çăлтăр ытла кĕрет пулсан, ăна çăлтăр капламĕ теççĕ.

Иккĕллĕ (темиçеллĕ) çăлтăрсем космослăхра питĕ чылай. Хăш шутсемпе галактикăри 70% çăлтăр темиçеллĕ . Çĕр çумĕнчи 32 çалтăртан 12-шĕ темиçеллĕ, çав шутра 10 иккĕллĕ тата чи йăлкăр курăнакан çăлтăр — Сириус. Хĕвел системинчен 20 парсек хушăра 3000 çăлтăр, вĕсенчен çуррине яхăн – пур тĕсĕллĕ иккĕллĕ çăлтăрсем.

Пĕччен çăлтăрăн аталанăвĕ (эволюцийĕ)

пĕчĕк йывăрăшсем 0.08Msun<M*<0.5Msun	вăтам йывăрăшсем 0.5Msun<M*<8Msun		йывăр çăлтăрсем 8Msun<M*<60-100Msun
	0.5Msun<M*<3Msun	3Msun<M*<8Msun	8Msun<M*<10Msun	M*>10Msun
тĕшшинче водород çунни
шурă гели карликĕсем	пĕтмен He тĕшши	пĕтмен He тĕшши
	гели хыпса кайни
	гели тĕшĕре тăнăç çунни
	CO шурă карлик		пĕтнĕ CO тĕшĕ	пĕтмен CO тĕшĕ
			углеродлă дет.	углерод тĕшĕре çунни. CO —> Fe
			углерод тĕшĕре çунни. C -> O, Ne, Si, Fe, Ni..
			O,Ne,Mg…шурă карлик е нейтронлă çăлтăр	çăтакан шăтăк

Пĕччен çăлтăрсен эволюцийĕн йĕрки. В. А. Батуринпа И. В. Мироновăн тăрăх

Çăлтăрсен палăртăвĕсем

Пирĕн Галактикăра 100 млрд. ытла çăлтăр. Мăн телескопсемпе çапса илнĕ тӳпе сăнӳкерчĕкĕсенче çав тери нумай çăлтăр курăнать, вĕсене пурне те ят пани те усăсăр. Галактикăри 0,01 % яхăн çăлтăра каталога çырнă. Çапла, пысăк телескопа курăнакан нумай çăлтăра шутласа палăртман, шута кĕртмен.

Чи паллă çăлтăрсем

№	палартăвĕ	ячĕ	çăлтăр капламĕ	курăмлă çăлтăр калăпăшĕ	Çĕр çинчен çăлтăр çине (çут çул)	Çырса кăтартни
1	α Центавра	Проксима Центавра	Центавр	+11,09	4,225	Хĕвел çывăх çăлтăр
2	α Большого Пса	Сириус	Большой Пёс	-1,43	8,58	Çĕр çинчен сăнамалли чи йăлтăркка çăлтăр
3	α Малой Медведицы	Поляр çăлтăрĕ	Малая Медведица	+1,97	431,4	Паллă навигаци çалтăрĕ, çурçĕр тĕлне кăтартать
4	Килĕн η	—	Киль	+6,21	7000–8000	Гипергигант. Чи пысăк та чи йăлтăркка çăлтăрсенчен пĕри, Хĕвелтен 5 млн хут çутăрах.
5	α Скорпионăн	Антарес	Скорпион	+1,06	604	Çĕре чи çывăх çăлтăрсенчен чи пысăкки те чи йăлтăркки. Мăн телескоп витĕр пăнчă пек мар, диск евĕр курăнать
6	HIP 87937	Барнард çăлтăрĕ	Змееносец	+9,53	5,963	Чи пысăк харпăр куçăм хăвăртлăхлĕ çăлтăр
7	PSR B1919+21 (акăлч.)	—	Лисичка	?	2283,12	Пĕрремĕш уçнă пульсарсем (1967 çул)

Çавăн пекех пăхăр

• Иккĕллĕ çăлтăр
• Герцшпрунг — Рассел диаграмми
• Çĕнĕ çăлтăр
• Çăлтăр атмосфери
• Çăлтăр эволюцийĕ
• Улшăнакан çăлтăр
• Çăлтăрсен спектраллă класĕсем
• Çывăх çăлтăрсен шучĕсем
• Ялтăр çăлтăрсен шучĕсем
• Çĕнĕрен те çĕнĕ çăлтăр
• Çăлтăр капламĕсен шучĕсем
• Çывăх çăлтăр шучĕсем
• Çăлтăр капламĕсем

Каçăсем

• Çăлтăрлă тӳпе картти