Мадхья-Прадеш страницӑн кодне пӑхни

{{УК}}
'''Мадхья-Прадеш''' ({{lang-hi|मध्य प्रदेश}}, «Тӗп регион»; {{lang-en|Madhya Pradesh}}) — Инди варринелле вырнаҫнӑ штат. Халӑхӗ 72 597 565 ҫын (ҫӗршывра 6-мӗш вырӑн йышӑнать). Тӗп хули — [[Бхопал]].

Ытти пысӑк хулисем — [[Гвалиор]], [[Индаур]], [[Джабалпур]]. Тӗп чӗлхе — [[хинди]].

== Географи ==
[[File:View from Sharda temple Maihar1.JPG|200px|left|thumb|Майхар хулан тавралӑхӗн сӑнӗ]]
Штат лаптӑкӗ — 308 000 км² (ҫӗршывра ку тӗлӗшпе иккӗмӗш вырӑнта тӑрать), 2000 ҫулта штат ҫӗрӗ ҫинче [[Чхаттисгарх]] штата йӗркеличчен вӑл ҫӗршывра лаптӑкӗпе чи пысӑк штат шутланнӑ. Анӑҫра [[Гуджарат]], ҫурҫӗр-анӑҫра [[Раджастхан]], ҫурҫӗр-тухӑҫра [[Уттар-Прадеш]], тухӑҫра [[Чхаттисгарх]], кӑнтӑрта [[Махараштра]] штатсемпе чикӗленсе тӑрать.

Штат [[Бенгали кӳлмекĕ|Бенгали кӳлмекӗпе]] [[Арави тинĕсĕ|Арави тинӗсӗн]] шыв чиккинче вырнаҫнӑ. Пӗрремӗшӗн бассейнне [[Ганг]], [[Маханади]] тата [[Годавари (юханшыв)|Годавари]], иккӗмӗшӗн шутне [[Нармада (юханшыв)|Нармада]] тата [[Тапти (юханшыв)|Тапти]] юханшывсен юпписем кӗреҫҫӗ. Вӑрманлӑх виҫи 31 % танлашать.

=== Ҫанталӑк ===

Регион климачӗ тропиклӑ шутланать, ҫу вӑхӑчӗ кунта шӑрӑх та типӗ (ака — ҫӗртме), муссонсен тапхӑрӗ пур (утӑ — авӑн), хӗл вӑхӑтӗнче сулхӑн та типӗ ҫанталӑк тӑрать. Ҫулталӑк хушшинче ҫӑвакан юр-ҫумӑрӑн вӑтам виҫи 1370 мм яхӑн, тухӑҫран анӑҫ еннелле чакса пырать. Ҫапла вара кӑнтӑр-тухӑҫ енӗн чи хӗрринче ку кӑтарту 2150 мм ҫитет, ҫурҫӗр-анӑҫ енче вара 1000 мм сахалрах та пулма пултарать.

=== Флорӑпа фауна ===
[[File:Forests of MP.JPG|200px|right|thumb|Мадхья-Прадеш вӑрманӗсем]]
Штатри вӑрмансем унӑн лаптӑкӗн 31 % яхӑн ҫӗрне йышӑнаҫҫӗ, флорӑн тӗп тӗсӗсен шутне [[Тик (йывӑҫ)|тик]], [[Сал (ӳсентӑран)|сал]], инди лаурӗ (томентоза), [[хутаҫлӑ птерокарпус]], [[галдина]], [[босвелли]], [[Эмблик филлантусӗ|эмблика филлантусӗ]], [[кӗпҫӗллӗ касси]], [[катеху акацийӗ]], [[улӑпла дендракаламус]] (бамбук тӗсӗ) тата ыттисем кӗреҫҫӗ. Фаунӑна илес пулсан, кунта ҫак тӗссем пур: [[инди тигрӗ]], [[гаур]], [[аксис]], [[инди замбарӗ]], [[нильгау]], [[инди ту качаки]], [[мунтжак]], [[барасинга]], [[гиена]], [[леопард]], [[хӗрлӗ кашкӑр]], [[тӑватӑ мӑйракаллӑ антилопа]] тата ыттисем те.

Штатра 9 наци паркӗ тата 25 заповедник пур, вӗсем пӗтӗмӗшле 10 862 км²  лаптӑка йышӑнаҫҫӗ, ку вара Мадхья-Прадеш вӑрманӗсен лаптӑкӗнчен 11,4 % е штатӑн пӗтӗмӗшле лаптӑкӗнчен 3,52 % пулать.

'''Наци паркӗсем шутне ҫаксем кӗреҫҫӗ''':

<div style="float:left; width:35%;">
* [[Канха (наци паркӗ)|Канха]]: 940 км²
* [[Бандхавгарх (наци паркӗ)|Бандхавгарх]]: 437 км²
* [[Мадхав (наци паркӗ)|Мадхав]]: 354 км²
* [[Санджай (наци паркӗ)|Санджай]]: 467 км²
* [[Ван Вихар (наци паркӗ)|Ван Вихар]]: 4,45 км²</div>
<div style="float:left;width:30%;">
* [[Панна (наци паркӗ)|Панна]]: 543 км²
* [[Сатпура (наци паркӗ)|Сатпура]]: 524 км²
* [[Пенч (наци паркӗ)|Пенч]]: 293 км²
* [[Фоссил (наци паркӗ)|Фоссил]]: 0,27 км²</div> {{-}}

== Штат кун-ҫулӗ ==
[[File:Sanchi2.jpg|200px|right|thumb|[[Санчи]] ступи]]
[[Нармада (юханшыв)|Нармада]] айлӑмӗн варринче, [[Хошангабад|Хошангабадран]] 40 ҫухрӑмра, Нармада ятлӑ вырӑн пур, унта Homo erectus<ref>[http://antropogenez.ru/fossil/166/ Нармада череп — Narmada Skull Cap]</ref> (Narmada Skull Cap, вӑл Homo helmei евӗрлӗ те<ref>[http://antropogenez.ru/article/93/ Homo helmei Dreyer, 1935 эволюци тата таксономи аспекчӗсем]</ref>) пуҫ купташки тупнӑ.

[[Сон (Ганг юппи)|Сон]] юханшывӗн айлӑмӗнчи Дхаб (Dhaba locality) вырӑнӗнче 79,6 ± 3,2 пин ҫул каярахран пуҫласа 65,2 ± 3,1 пин ҫул каярах таран, ~74 пин ҫул каярахпа пулса иртнӗ [[Тоба]] вулкан вут-хӗм сирпӗтнӗ хыҫҫӑн та, [[Леваллуа индустрийӗ|Леваллуа чул индустрийӗ]] ним улшӑнмасӑр юлнӑ. Дхабӑри чул индустрийӗ Африкӑри чул хатӗрӗсен  комплексӗсене, Аравинчисене, ҫавӑн пекех Австралин чи малтанхи артефакчӗсене аса илтерет. Леваллуа технологийӗ Дхабӑн 47,5 ± 2,0 пин ҫул каярахри вӑхӑтӑн E сийӗнчен ҫӳлерех тӗл пулмасть. 48 пин ҫул каярах вӑхӑтра Дхабӑра [[Микролитлӑ технологи|микролитлӑ технологипе]] усӑ курма тытӑннӑ. Дхабӑн 2-мӗшпе 3-мӗш лаптӑкӗсене ҫын тӗппипех йышӑннӑ тапхӑр 37 пин ҫул каялла пулса иртнӗ<ref>''Chris Clarkson'' et al. [https://www.nature.com/articles/s41467-020-14668-4 Human occupation of northern India spans the Toba super-eruption ~74,000 years ago]</ref>.

Пирӗн эрӑччен 321 ҫултанпа пирӗн эрӑччен 185 ҫулчен штатӑн хальхи территорийӗ [[Чандрагупта Маурья|Чандрагупта]] йӗркеленӗ [[Маурья империйӗ|Маурья импери]] шутне кӗнӗ. Штатӑн ҫурҫӗр-анӑҫ енче вырнаҫнӑ [[Удджайн]] хули империн пӗлтерӗшлӗ хулисенчен пӗри пулнӑ.

Пирӗн эрӑри IV—V ӗмӗрсенче ҫурҫӗр Индине ҫӗнӗрен пӗрлештернӗ — хальхинче [[Гуптсем|Гуптсен влаҫӗ]] йӗркеленнӗ. [[XIII ĕмĕр|XIII]]—<nowiki/>[[XIV ĕмĕр|XIV ӗмӗрсенче]] штатӑн ҫурҫӗр пайӗ  хӑватлӑ [[Дели султанлӑхӗ|Дели султанлӑхӗн]] аллинче пулнӑ пулин те, малалли тапхӑрта кунта феодаллӑ пайлану вӑхӑчӗ иртнӗ. XV ӗмӗр варринелле штатӑн хальхи территорийӗн ытларах пайӗ [[Малва султанлӑхӗ|Малва султанлӑхӗн]] шутне кӗнӗ.
[[File:257 Gwalior.jpg|thumb|200px|[[Гвалиор крепоҫӗ]].]]
XVI ӗмӗр пуҫламӑшӗ тӗлне штатӑн ытларах пайӗ [[гвалиор]] махараджипе [[Гуджарат султанлӑхӗ|гуджарат султанӗн]] аллинче пулнӑ. XVI ӗмӗр варринче ҫак ҫерсем [[Аслӑ Моголсен империйӗ|Аслӑ Моголсен империн]] ([[Аслӑ Акбар]] вӑхӑтӗнче) йышне кӗнӗ. [[1707]] ҫулта [[Аурангзеб]] император вилнӗ хыҫҫӑн Моголсен витӗмӗ хавшама пуҫланӑ, вара штат [[Маратхӑсем|маратха]] йӑхӗсен (хальхи Махараштра штачӗн тӗп халӑхӗ) аллине лекнӗ. Анчах та [[Акӑлчансемпе маратхӑсен хушшинчи вӑрҫӑсем|акӑлчансемпе маратхӑсен хушшинче иртнӗ виҫӗ вӑрҫӑ]] хыҫҫӑн влаҫ британсене куҫнӑ — штатӑн тӗп пайӗ [[Британи Индийӗ|Британи Индине]] кнеҫлӗх пек кӗнӗ.

1861 ҫулта штатӑн кӑнтӑр пайӗ Британи Индин [[Тӗп провинцисем|Тӗп провинцисен]] шутне кӗнӗ.

Штат лаптӑкӗ Инди никама пӑхӑнми пулса тӑнӑ хыҫҫӑн Аслӑ Британин Тӗп провинцийӗсен тата вырӑнти халӑхсен Макраипе Чхаттисгарх кнеҫлӗхӗсен  ҫӗрӗсенчен йӗркеленӗ; штатӑн тӗп хули [[Нагпур]] пулса тӑнӑ. 1956 ҫулта, штатсене реорганизацилесси пирки калакан Актпа килӗшӳллӗн, [[Бхопал (штат)|Бхопал]], [[Мадхья-Бхарат]] тата [[Виндхья-Прадеш]] штатсене Мадхья-Прадеш штат шутне кӗртнӗ, унӑн ҫӗнӗ тӗп хули [[Бхопал]] пулса тӑнӑ; ҫакӑнпа пӗрлех Нагпур тӗп хулаллӑ, маратха чӗлхиллӗ [[Видарбха]] региона Мадхья-Прадешран [[Бомбей (штат)|Бомбей]] штатне куҫарнӑ. 2000 ҫулхи чӳкӗн 1-мӗшӗнче Мадхья-Прадешран [[Чхаттисгарх]] штата уйӑрса кӑларнӑ.

== Административлӑ-территориллӗ пайланӑвӗ ==
[[Мадхья-Прадеш округӗсен списокӗ]]

Штат шутне 50 округ кӗрет:
<div style="float:left; width:30%;">
* [[Алираджпур (округ)|Алираджпур]] (2008 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Ануппур (округ)|Ануппур]] (2002 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Ашокнагар (округ)|Ашокнагар]] (2008 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Балагхат (округ)|Балагхат]]
* [[Барвани (округ)|Барвани]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Бетул (округ)|Бетул]]
* [[Бурханпур (округ)|Бурханпур]] (2003 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Бхинд (округ)|Бхинд]]
* [[Бхопал (округ)|Бхопал]] (1973 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Видиша (округ)|Видиша]]
* [[Гвалиор (округ)|Гвалиор]]
* [[Гуна (округ)|Гуна]]
* [[Дамох (округ)|Дамох]] (1950-мӗш ҫулсенче йӗркеленӗ)
* [[Датия (округ)|Датия]]
* [[Девас (округ)|Девас]]
* [[Джабалпур (округ)|Джабалпур]]
* [[Джхабуа (округ)|Джхабуа]]
* [[Диндори (округ)|Диндори]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Дхар (округ)|Дхар]]
* [[Индор (округ)|Индор]]
* [[Катни (округ)|Катни]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Кхандва (округ)|Кхандва]]
* [[Кхаргон (округ)|Кхаргон]]
* [[Мандла (округ)|Мандла]]
* [[Мандсаур (округ)|Мандсаур]]</div>
<div style="float:left;width:30%;">
* [[Морена (округ)|Морена]]
* [[Нарсингхпур (округ)|Нарсингхпур]] (1950-мӗш ҫулсенче йӗркеленӗ)
* [[Нимуч (округ)|Нимуч]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Панна (округ)|Панна]]
* [[Раджгарх (округ)|Раджгарх]]
* [[Райсен (округ)|Райсен]]
* [[Ратлам (округ)|Ратлам]]
* [[Рева (округ)|Рева]]
* [[Сагар (округ)|Сагар]]
* [[Сатна (округ)|Сатна]]
* [[Сеони (округ)|Сеони]] (1950-мӗш ҫулсенче йӗркеленӗ)
* [[Сехор (округ)|Сехор]]
* [[Сидхи (округ)|Сидхи]]
* [[Синграули (округ)|Синграули]] (2008 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Тикамгарх (округ)|Тикамгарх]]
* [[Удджайн (округ)|Удджайн]]
* [[Умария (округ)|Умария]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Харда (округ)|Харда]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Хошангабад (округ)|Хошангабад]]
* [[Чхатарпур (округ)|Чхатарпур]]
* [[Чхиндвара (округ)|Чхиндвара]]
* [[Шаджапур (округ)|Шаджапур]]
* [[Шахдол (округ)|Шахдол]]
* [[Шеопур (округ)|Шеопур]] (1998 ҫулта йӗркеленӗ)
* [[Шивпури (округ)|Шивпури]]</div> {{-}}

== Халӑх йышӗ ==
[[File:Children in Raisen district, MP, India.jpg|200px|right|thumb|Бхила халӑх ачисем]]
2011 ҫулхи кӑтартусем тӑрӑх штатра 72 597 565 ҫын пурӑнать. 2000 ҫулхи кӑтартусемпе килӗшӳллӗн халӑхӑн 91,1 % индуизм тӗнне тытса пырать; 6,4 % — [[ислам]]; 0,9 % — [[джайнизм]]; 0,3 % — [[Христианлăх|христианлӑх]]; 0,3 % — [[буддизм]]. Этникӑлла картинӑна [[Байга (халӑх)|байга]], [[бхади]], [[бхила]], [[гонда]], [[каул]], [[корка]], [[малто]], [[мари]], [[сахари]] йышши нумай тӗрлӗ йӑхсем йӗркелеҫҫӗ. Мӗнпур халӑхӑн 87,32 % яхӑн ҫын [[хинди]] чӗлхипе калаҫать; 4,93 % — [[бхили]]; 2,1 % — [[маратхи]] чӗлхипе; 1,97 % — [[урду]]; 1,53 % — [[гонди]] чӗлхипе.

2001 ҫулхи халӑх ҫыравӗпе килӗшӳллӗн Мадхья-Прадешри хут пӗлекенсен шайӗ 63,74 % шутланнӑ.

<div style="float:left; width:30%;">
'''Халӑх йышӗ улшӑнни:'''
* 1951 — 18 615 000 ҫын.
* 1961 — 23 218 000 ҫын.
* 1971 — 30 017 000 ҫын.
* 1981 — 38 169 000 ҫын.
* 1991 — 48 566 000 ҫын.
* 2001 — 60 348 000 ҫын.
* 2011 — 72 598 000 ҫын.</div>
<div style="float:left;width:30%;">
'''Пысӑк хуласем:'''
* [[Индаур]]: 1 597 441 ҫын.
* [[Бхопал]]: 1 433 875 ҫын.
* [[Джабалпур]]: 951 469 ҫын.
* [[Гвалиор]]: 826 919 ҫын.
* [[Удджайн]]: 429 933 ҫын.
* [[Сагар]]: 232 321 ҫын. </div> {{-}}

== Политика ==
2003 ҫултанпа влаҫа хӑйӗн аллинче [[Бхарати Джаната Парти]] тытса тӑрать, ун чухне, ассамблейӑна черетлӗ суйлав иртнӗ вӑхӑтра Ума Бхарти ертсе пынипе вӑл ҫӗнтерме пултарнӑ. Апла пулин те, каярахпа, темиҫе скандал пулса иртнӗ хыҫҫӑн тата партири кӗрешӗве пула, малтан Бхарти штатӑн тӗп министрӗн пуканне пушатнӑ, каярахпа ӑна БДП ретӗнчен те кӑларнӑ.

Штат губернаторӗсен ят-йышӗ:

<div style="float:left; width:35%;">
* 1956—1957: Паттабхи Ситарамайя
* 1957—1965: Харивинаяк Патаскар
* 1965—1966: К. Ч. Редди
* 1966: П. В. Диксит
* 1966—1971: К. Ч. Редди
* 1971—1977: С. Н. Синха
* 1977—1978: Н. Н. Ванчу
* 1978—1980: Ч. М. Пунача
* 1980—1981: Б. Д. Шарма
* 1981: Г. П. Сингх
* 1981—1983: Б. Д. Шарма
* 1983: Г. П. Сингх
* 1983—1984: Б. Д. Шарма </div>
<div style="float:left;width:30%;">
* 1984—1987: К. М. Чанди
* 1987: Н. Д. Оджха
* 1987—1989: К. М. Чанди
* 1989—1990: Сарла Гревал
* 1990—1993: М. А. Хан
* 1993—1998: Мохаммад Сафи Куреши
* 1998—2003: Бхай Махавир
* 2003—2004: Рам Пракаш Гупта
* 2004: К. М. Сетх
* 2004—2009: [[Джакхар, Балрам|Балрам Джакхар]]
* 2009—2011: Рамешвар Тхакур
* с 2011: Рам Нареш Ядав </div> {{-}}

Мадхья-Прадеш штатра ӗне вӗлернишӗн ҫичӗ ҫула ҫити тӗрмене хупма май паракан саккун пур<ref>[https://glavred.info/archive/2012/01/03/192113-7.html Индире ӗне вӗлернишӗн 7 ҫула хупма пултараҫҫӗ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304100225/http://glavred.info/archive/2012/01/03/192113-7.html |date=2016-03-04 }}</ref>.

2018 ҫулхи парламент суйлавӗнче ИНК ҫӗнтернӗ{{Ҫӑлкуҫсӑр}}.

== Экономика ==

=== Промышленность ===
Промышленноҫӑн тӗп отраслӗ — пир-авӑр продукцине туса кӑларасси. Ҫавӑн пекех машинӑсем туса кӑларасси тата металл хатӗрлесси, стройматериалсем туса кӑларасси аталаннӑ. Бхопалта вырнаҫнӑ минерал удобренийӗ туса  кӑларакан савут 1983 ҫулта япӑх ят илнӗ: [[Бхопол пӑтӑрмахӗ|наркӑмӑшлӑ газ сӑрхӑнса тухнине пула]] ун чухне хулара пурӑнакан 3 пине яхӑн ҫын вилнӗ.

Штатӑн тухӑҫ енче [[Рис (тырă)|рис]] ӳстереҫҫӗ, тӗп пайӗнче — [[Тулă (ӳсентăран)|тулӑ]], анӑҫ енче — [[вир]]. Ҫавӑн пекех мамӑк тата ҫу йывӑҫҫисен культурисене ҫитӗнтереҫҫӗ. [[Пурҫӑн туса кӑларни|Пурҫӑн туса кӑларакан]] отрасль пур.

=== Туризм ===
Штат влаҫӗсем туризма аталантарас енӗпе вӑй хураҫҫӗ. Асӑннӑ регионта ют ҫӗршывран килнӗ туристсем пӗрре мар вӑрӑ-хуравхсенчен шар курнӑ<ref>Neeraj Santoshi. [http://www.hindustantimes.com/India-news/bhopal/MP-heart-of-India-is-tourists-nightmare/Article1-1028051.aspx MP, heart of India, is tourists nightmare] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130420011042/http://www.hindustantimes.com/India-news/bhopal/MP-heart-of-India-is-tourists-nightmare/Article1-1028051.aspx |date=2013-04-20 }}.</ref>.  2013 ҫулта Швейцарирен килнӗ туристкӑна мӑшкӑланӑ хыҫҫӑн<ref>[http://ria.ru/world/20130318/927835143.html Шесть человек обвинены в Индии в изнасиловании туристки из Швейцарии].</ref> пӗтӗм тӗнчере шӑв-шав ҫӗкленӗ хыҫҫӑн штатӑн тӗп министрӗ туризм полицине йӗркелесси пирки пӗлтернӗ<ref>[http://www.hindustantimes.com/India-news/bhopal/Madhya-Pradesh-CM-promises-tourist-police/Article1-1033508.aspx Madhya Pradesh CM promises tourist police] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530015438/http://www.hindustantimes.com/India-news/bhopal/Madhya-Pradesh-CM-promises-tourist-police/Article1-1033508.aspx |date=2013-05-30 }}.</ref>.

2016 ҫулта штат лаптӑкӗнче тӗнчери пӗрремӗш [[Шурӑ тигр|шурӑ тигрсен]] сафари-паркӗ уҫӑлнӑ, унӑн лаптӑкӗ — 25 гектар<ref>[http://tass.ru/obschestvo/3175336 Первый в мире сафари-парк белых тигров открылся в центральной Индии. ТАСС].</ref>.

== Культура ==
[[File:Chaturbhuj Temple, Orchha 190.jpg|thumb|200px|[[Бунделкханд]]ри [[Орчха]].]]
Штат территоринче [[ЮНЕСКО]] хӳтлӗхне кӗртнӗ темиҫе ҫӳрт-йӗр пур — [[Кхаджурахо]] храмӗсем, будда палӑкӗсем — [[Санчи]] ступи тата [[Бхимбетка]] чул хӑвӑлӗсем. [[Гвалиор]], [[Индаур]], [[Бхопал]], [[Удджайн]] та туристсене илӗртекен пысӑк центрсем шутланаҫҫӗ.

[[Калакари]] кинофестиваль ирттереҫҫӗ.

== Ҫавӑн пекех пӑхӑр ==

* [[Бунделкханд]]

== Ӑнлантарусем ==
{{Асăрхавсем}}

== Каҫӑсем ==
* [http://www.mp.nic.in/ MP Portal]
* [https://web.archive.org/web/20060206183542/http://www.mpgovt.nic.in/ Govt. of MP]
* [http://www.mptourism.com/ MP Tourism]
* [http://www.mppolice.gov.in/ MP Police]
* [https://web.archive.org/web/20060111003721/http://www.mp.nic.in/forest/ MP Forests]
* [http://www.mapsofindia.com/maps/madhyapradesh/madhyapradesh.htm Map of Madhya Pradesh]
* [https://web.archive.org/web/20120312042933/http://www.map4travel.com/maps/madhya_pradesh]
* [http://www.cs.colostate.edu/~malaiya/mp.html Madhya Pradesh The Heart of India]
* [http://www.indostan.ru/indiya-sever/60_0.html Мадхья-Прадешпа паллаштарни]

{{Куҫарнӑ статья|ru|Мадхья-Прадеш}}
{{Инди штачӗсем}}
[[Категори:Мадхья-Прадеш]]