Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи страницӑн кодне пӑхни

{{Хĕçпăшаллă хирĕçӳ
|conflict    = Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи
|partof      = 
|image       = [[Ӳкерчĕк:WWImontage.jpg|300px]] 
|caption     = '''Сехет сăнни куçнă май: Траншейă урлă каçакан [[Mark IV (танк)|Mark IV]] [[Аслă Британи|британ]] танкĕ; патша флочĕн HMS Irresistible [[линкор]]ĕ  (1898) [[Дарданеллы|Дарданелл]] патĕнчи çапăçура [[тинĕс минни]] аркатнă хыççăн шыва путни; [[противогаз]] тăхăннă пулемёт рачёчĕ тата [[биплан]] [[Albatros D.III]]'''
|date = [[утă, 28]] [[1914]] — [[чӳк, 11]] [[1918]]
|place = [[Европа]], [[Африка]] тата [[Çывăх Тухăç]] (кăштах [[Китай]]ра тата [[Лăпкă океан]] утравĕсенче)
|casus = [[империализм|экономика империализмĕ]], сутă-илӳ чаракĕсем, [[хĕçпăшала ăмăртса тăвасси]], [[милитаризм]] тата [[автократи]], [[вăйсен балансĕ (геополитика)|вăйсен балансĕ]], вырăнти конфликтсем, [[Раççей Империйĕ|Раççейри]] тата [[Германи Империйĕ|Германири]] [[пĕтĕмĕшле мобилизаци]] тапăчĕ, [[европа]] [[патшалăх]]ĕсен территори хапсăнăвĕсем тата тамăрлă шантарусем.
|result = <small>Германипе унăн тамăрĕсене çĕнтерни. [[Германия империйĕ|Германи]], [[Раççей Империйĕ|Раççей]], [[Осман империйĕ|Осман империсем]] тата [[Австри-Венгри]] арканни. </small>
|combatant1 =
'''[[Антанта]] тата унăн тамăрĕсем:'''<br />
{{Ялавлани|Раççей Империйĕ}}/[[Раççей республики|республика]]
* {{Ялав|Раççей|1918}} [[Совет Раççейĕ (патшалăх)|РСФСР]] ([[1918]] çулхи [[пуш, 3|пушăн 3-мĕшчен]])
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Виççĕмĕш Республика|Франци]]<br />
{{Ялавлани|Британи империйĕ}}<br />
{{Ялавлани|Серби|1882}}<br />
{{Ялавлани|Бельги|сутă-илӳ}}<br />
{{Ялавлани|Итали|ТÇВ-1861-1946}} ([[1915]] çултанпа)<br />
{{Ялавлани|Румыни}} ([[1916]] çултанпа)<br />
{{Ялавлани|АПШ|1912}} ([[1917]] çултанпа)<br />
{{Ялавлани|Япони империйĕ}}<br />
''[[Антанта|тата урăх.]]''
|combatant2 =
'''[[Тĕп патшалăхсем]]:'''<br />
{{Ялавлани|Австри-Венгри}}<br />
{{Ялавлани|Германи Империйĕ}}<br />
{{Ялавлани|Осман Империйĕ}}<br />
{{Ялавлани|Болгари|ВМС-1878}} ([[1915]] çултанпа)<br />
|commander1 =
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} аслă кнеç [[Николай Николаевич Кĕçĕнни|Николай Николаевич]]<br />
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} [[Николай II]] †<br />
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} [[Алексеев, Михаил Васильевич|М. В. Алексеев]] †<br />
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} [[Алексей Алексеевич Брусилов|A.A.Брусилов]]<br />
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} [[Корнилов, Лавр Георгиевич|Л. Г. Корнилов]]<br />
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} [[Керенский, Александр Фёдорович|А. Ф. Керенский]]<br />
{{Ялав|Раççей Империйĕ}} [[Духонин, Николай Николаевич|Н. Н. Духонин]] †<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Пуанкаре, Раймон|Р. Пуанкаре]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Клемансо, Жорж|Ж. Клемансо]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Жоффр, Жозеф Жак Сезер|Ж. Жоффр]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Фош, Фердинанд|Ф. Фош]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Нивель, Робер|Р. Нивель]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Петен, Анри Филипп|А. Петен]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Лиотей Луи Гюбер Гонзальв|Л. Лиотей]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[д'Эсперей Луи Феликс Мария Франсуа Франше|Л. д’Эсперей]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Галлиэни Жозеф Симон|Ж. Галлиэни]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Манжен Шарль Мария Эмманюэль|Ш. Манжен]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Монури Мишель Жозеф|М. Монури]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Дюбай Огюст Ивон Эдмон|О. Дюбай]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Кассельнау Эдуар де|Э. де Кассельнау]]<br />
{{Ялав|Виççĕмĕш франци республики}} [[Саррай Морис]]<br /> -->
{{Ялав|Британи Империйĕ}} [[Георг V (Аслă Британи патши)|Георг V]]<br />
{{Ялав|Британи Империйĕ}} [[Асквит Герберт Генри|Г. Асквит]]<br />
{{Ялав|Британи Империйĕ}} [[Ллойд Джордж Дэвид|Д. Ллойд Джордж]]<br />
{{Ялав|Британи Империйĕ}} [[Хейг Дуглас|Д. Хейг]]<br />
{{Ялав|Британи Империйĕ}} [[Джеллико Джон|Дж. Джеллико]]<br />
{{Ялав|Британи Империйĕ}} [[Китченер Горацио Герберт|Г. Китченер]] †<br />
{{Ялав|Серби|1882}} принц-регент [[Александр I Карагеоргиевич|Александр]]<br />
{{Ялав|Серби|1882}} [[Путник Радомир|Р. Путник]] †<br />
{{Ялав|Серби|1882}} [[Мишич Живоин|Ж. Мишич]]<br />
{{Ялав|Бельги|сутă-илӳ}} [[Альберт I (Бельги патши)|Альберт I]]<br />
{{Ялав|Италия|ТÇВ-1861-1946}} [[Виктор Эммануил III]]<br />
{{Ялав|Итали|ТÇВ-1861-1946}} [[Кадорна Луиджи|Л. Кадорна]]<br />
{{Ялав|Итали|ТÇВ-1861-1946}} [[Диаз Армандо|А. Диаз]]<br />
{{Ялав|Итали|ТÇВ-1861-1946}} принц [[Луиджи Амедео (Савой тикки тата Абруццкий херцăкĕ)|Луиджи]]<br />
{{Ялав|АПШ|1912}} [[Вильсон Томас Вудро|Т. Вильсон]]<br />
{{Ялав|АПШ|1912}} [[Першинг Джон Джозеф|Дж. Першинг]]<br />
{{Ялав|Япони империйĕ}} [[Окума Сигэнобу]]<br />
{{Ялав|Япони империйĕ}} [[Тэраути Масатакэ]]
|commander2 =
{{Ялав|Австро-Венгри}} [[Франц Иосиф I]] †<br />
{{Ялав|Австро-Венгри}} [[Карл I (австри императорĕ)|Карл I]]<br />
{{Ялав|Австро-Венгри}} [[Гётцендорф Конрад фон|Ф. фон Гётцендорф]]<br />
{{Ялав|Австро-Венгри}} [[Штрауссенбург Артур Арц фон|А. фон Штрауссенбург]]<br />
{{Ялав|Германи Империйĕ}} [[Вильгельм II (герман императорĕ)|Вильгельм II]]<br />
{{Ялав|Германи Империйĕ}} [[Фалькенхайн Эрих фон|Э. фон Фалькенхайн]]<br />
{{Ялав|Германи Империя}} [[Пауль фон Гинденбург]]<br />
{{Ялав|Германская империя}} [[Мольтке Хельмут Йоганн Людвиг фон|Х. фон Мольтке (Кĕçĕнни)]]<br />
{{Ялав|Германи Империйĕ}} [[Шеер Рейнхард|Р. Шеер]]<br />
{{Ялав|Германи Империйĕ}} [[Людендорф Эрих|Э. Людендорф]]<br />
{{Ялав|Германи Империйĕ}} кронпринц [[Рупрехт (Бавари кронпринцĕ)|Рупрехт]]<br />
{{Ялав|Осман Империйĕ}} [[Мехмед V]] †<br />
{{Ялав|Осман Империйĕ}} [[Мехмед VI]]<br />
{{Ялав|Осман Империйĕ}} [[Энвер-паша]]<br />
{{Ялав|Осман Империйĕ}} [[Ататюрк Мустафа Кемаль|М. Ататюрк]]<br />
{{Ялав|Болгари|ТÇВ-1878}} [[Фердинанд I (царь Болгарии)|Фердинанд I]]<br />
{{Ялав|Болгари|ТÇВ-1878}} [[Вазов Владимир|В. Вазов]]<br />
{{Ялав|Болгари|ТÇВ-1878}} [[Жеков Николаус|Н. Жеков]]<br />
{{Ялав|Болгари|ТÇВ-1878}} [[Стоянов-Тодоров Георг|Г. Стоянов-Тодоров]]
|casualties1 =
'''Çар çыннисем пуçне хунă:''' 5&nbsp;953&nbsp;372<br />
'''Çар çыннисем аманнă:''' 9&nbsp;723&nbsp;991<br />
'''Çар çыннисем çухалнă:''' 4&nbsp;000&nbsp;676<ref name="Evans">Evans, David. Teach yourself, the First World War, Hodder Arnold, 2004. P. 188</ref>
|casualties2 =
'''Çар çыннисем пуçне хунă:''' 4&nbsp;043&nbsp;397<br />
'''Çар çыннисем аманнă''': 8&nbsp;465&nbsp;286<br />
'''Çар çыннисем çухалнă:''' 3&nbsp;470&nbsp;138<ref name="Evans"/>
}}
{{Пĕрремĕш Тĕнче вăрçин çапăçу театрĕсем}}
'''Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи''' ([[1914]]—[[1918]]) — [[Çĕр (планета)|Çĕр]] çинчи этемлĕх кун-çулĕнчи пысăк хĕçпăшаллă хирĕçĕвĕсенчен пĕри.

1914 çулхи çĕртме 28-мĕшĕнче «[[Млада Босна]]» террор йĕркелĕвĕн пайташĕ вунтăхăрçулхи серб гимназисчĕ [[Гаврила Принцип]] [[Сараевăри вĕлерӳ|Сараевăра]] [[Франц Фердинанд]] австри [[эрцгерцог]]не вĕлернĕ хыççăн вăрçă тапранса каясси хĕрсех çитет.

Вăрçă хыççăн тăватă [[импери]] арканнă: [[Раççей империйĕ|Раççей]], [[Германи империйĕ|Германи]], [[Австро-Венгри империйĕ|Австро-Венгри]] тата [[Осман империйĕ|Осман]] империсем. Вăрçăна хутшăннă патшалăхсенчи 10 млн яхăн çын вилнĕ, 22 млн çын суранланнă.<ref>[http://www.gazeta.ru/news/lenta/2008/11/11/n_1294259.shtml Анăç тĕнче Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи вĕçленнин 90 çулне асăнать]</ref>

== Термина палăртни ==
Историографире çак термина, паллах, [[1939]] çулта [[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]] пуçланса кайнă хыççăн палăртнă. Унчен ăна '''Аслă вăрçă''' ([[акăлчан чĕлхи|акăлч.]] The Great War, [[франци чĕлхи|фр.]] La Grande guerre), ятпа усă курнă.[[Раççей Империйĕ|Раççей Империнче]] хăш чух '''Иккĕмĕш Тăван çĕршыв (Аттеçĕр) вăрçи''', çапла та халăхра (революциччен те, хыççăн та) '''германи вăрçи''' тенĕ; кайран [[СССР]] вăхăтĕнче [[большевиксем]] ăна '''империализм вăрçи''' шутне куçарнă.

== Хутшăнакансем ==
''[[Вар патшалăхсем]]'': [[Германи империйĕ|Германи]], [[Австро-Венгри]], [[Осман империйĕ]], [[Виççемĕш Болгар патшалăхĕ|Болгари]].

''[[Антанта]]'': [[Раççей империйĕ|Раççей]], [[Франци]], [[Аслă Британи]].

''Антанта тăмарĕсем'' (Антантăна вăрçăра пулăшнă): [[АПШ]], [[Япони]], [[Серби]], [[Итали]] (вăрçăра Антанта енче 1915 çултанпа, [[Тройственный союз]] пайташĕ пулсан та), [[Черногори]], [[Бельги]], [[Египет]], [[Португали]], [[Румыни]], [[Греци]], [[Бразили]], [[Китай]], [[Куба]], [[Никарагуа]], [[Сиам]], [[Гаити]], [[Либери]], [[Панама]], [[Гватемала]], [[Гондурас]], [[Коста-Рика]], [[Боливи]], [[Доминикан республики]], [[Перу]], [[Уругвай]], [[Эквадор]].

{| class="standard" style="text-align:center"
|+ Вăрçă пуçланнин хронологийĕ
!Кун, çул !! Кам вăрçăпа тухнă !! Кама вăрçăпа хапсăннă
|-
| 1914 утă, 28 || Австро-Венгри || [[Серби]]
|-
| 1914 çурла, 1 || Германи || Раççей
|-
| 1914 çурла, 2 || Германи || Франци
|-
| 1914 çурла, 3 || Германи || [[Бельги]]
|-
| 1914 çурла, 4 || Аслă Британи || Германи
|-
| 1914 çурла, 5 || [[Черногори]] || Австро-Венгри
|-
| 1914 çурла, 6 || Австро-Венгри || Раççей
|-
| 1914 çурла, 6 || Серби || Германи
|-
| 1914 çурла, 6 || Черногори || Германи
|-
| 1914 çурла, 12 || Аслă Британи тата Франци || Австро-Венгри
|-
|1914 çурла, 15 || [[Япони империйĕ|Япони]] || Германи
|-
| 1914 чӳк, 2 || Раççей || [[Осман империйĕ|Турци]]
|-
| 1914 чӳк, 5 || Аслă Британи тата Франци || Турци
|-
| 1915 çу, 23 || Итали || Австро-Венгри
|-
| 1915 юпа, 14 || [[Болгари]] || Серби
|-
| 1916 пуш, 9 || Германи || [[Португали]]
|-
| 1916 çурла, 27 || [[Румыни]] || Австро-Венгри
|-
| 1916 çурла, 28 || Итали || Германи
|-
| 1917 ака, 6 || [[АПШ]] || Германи
|-
| 1917 ака, 7 || [[Панама]] и [[Куба]] || Германи
|-
| 1917 çĕртме, 27 || [[Греци]] || Германи
|-
| 1917 утă, 22 || [[Сиам]] || Германи
|-
| 1917 çурла, 4 || [[Либерия]] || Германи
|-
| 1917 çурла, 14 || [[Китай]] || Германи
|-
| 1917 юпа, 26 || [[Бразили]] || Германи
|-
| 1917 раштав, 7 || АПШ || Австро-Венгри
|-
| 1918 чӳк, 18 ||colspan="2"| вăрçă вĕçленĕвĕ
|}

== Вăрçă умĕнхи кун-çул ==
{{main|Пĕрремĕш Тĕнче вăрçин сăлтавĕсем}}
Европăра аслă патшалăхсем— [[Германи империйĕ|Германи]], [[Австро-Венгри империйĕ|Австро-Венгри]], [[Франци]], [[Аслă Британи]], [[Раççей империйĕ|Раççей]] — хушшинче хирĕçлӳсем чĕрре кĕме пуçлаççĕ.

[[1870]] çулхи [[франк-прусси вăрçи]] хыççăн йĕркеленнĕ Германи империйĕ Европа континтĕнче  политикăпа экономика енчен мала тухасшăн тапаçланма тытăннă. Колонисемшĕн кĕрешме 1871 çулĕ хыççăн кăна пуçласан, Германи патшалăхĕ Англи, Франци, Бельги, Нидерландсемпе Португалин харпăрлăхне хăй майла пайлама шутланă.

Германин гегемонлă тĕллевĕсене Раççей, Франци тата Аслă Британи хирĕçлеме пикеннĕ. Çакна пула вĕсем  Антанта пĕрлешĕве туса хураççĕ.

Тĕрлĕ халăхлă Австро-Венгри, нацисем хушшинчи хирĕçлӳсем пирки пĕрмаях Европăра хĕрӳ кăвайтлă шутланнă, 1908 çулта туртса илнĕ Боснипе Герцеговинăна ([[Босни кризисĕ]] вулăр) алран вĕçертесшĕн мар пулнă. Вăл Балканри пĕтĕм славянсен хӳтĕлевçи — Раççейпе кăнтăр славянсене пĕрлештерме хăтланнă Сербие хирĕç тăрмашнă.

[[Малти Тухăçра]] пур патшалăхсен тĕллевĕсем пĕр çĕре тăрăннă, вĕсем арканакан [[Осман империйĕ|Осман империн]] ([[Турци]]) пурлăхне хапсăннă.

Антанта патшалăхĕсем, пĕр енчен, Германипе Австро-Венгри, тепĕр енчен, талпăшни Пĕрремĕш Тĕнче вăрçине тĕксе çитернĕ. 1914 çул тĕлне икĕ ушкăн чăмăртаннă:

[[Антанта]] (вырăс-франци, анкăл-франци, каярах анкăл-вырăс пĕрлешĕвĕ [[1907]], хыççăн йĕркеленнĕ):
* Раççей империйĕ;
* Аслă Британи;
* Франци.

Блок [[Виççĕллĕ пĕрлешӳ]]:
* Германи;
* Австро-Венгри;
* [[Итали]].

Итали, çапах та, вăрçăна [[1915]] çулта Антанта енче кĕнĕ — Германипе Австро-Венгри çумне вăрçă тапхăрĕнче [[Турци]]пе [[Болгари]] хутшăнса, [[Тăваттăллă Пĕрлешӳ]] (е Вар патшалăхĕсен блокĕ) йĕркеленĕ.

Тĕрлĕ çăлкуçсенче асăннă вăрçă сăлтавĕсем шутне [[империализм|экономика империализмĕ]], суту-илу чаракĕсем, [[хĕçпăшал кӳпелĕвĕ]], [[милитаризм]] тата [[автократи]], [[вăйсен балансĕ (геополитика)|вăйсен балансĕ]], унчен пулса иртнĕ вырăнти хирĕçӳсем ([[Балкан вăрçисем]], [[Итал-турккă вăрçи]]), Раççейпе Германири [[пĕтĕмĕшле мобилизаци]] тапачĕсем, территори хапсăнăвесем, [[европа]] [[патшалăх]]ĕсен тăмарлă шантарусем кĕртнĕ.
{{Цитата пуçламăшĕ}}
Пур те вăрçă пуçланнин сăлтавне шыраççĕ те тупаймаççĕ. Вĕсен тĕпчени кăлăхах,тупсăмне вĕсем тупаймĕç. Вăрçă пĕр сăлтавран çеç мар, вăл пĕр харăсах пур сăлтавран тапранса кайнă.
{{Цитата вĕçĕ|çăлкуç=Томас Вудро Вильсон}}

== Хĕçпăшаллă вăйсенчи лару-тăрăвĕ ==
{| class="standard" style="text-align:center"
!colspan="6"| Тĕп патшалăхсен хĕçпăшаллă вăйĕсем
|-
!Патшалăх ||Лăпкă тапхăрти çар йышĕ (пин çын)|| Мобилизаци хыççăн çар йышĕ (пин çын) || Çăмăл кĕпçе|| Уйри артиллерин йывăр кĕпçи || Самолётсем
|-
| Германи || 768|| 3822 || 4840 || 1688 || 232
|-
| Австро-Венгри ||478||  2300 || 3104 || 168 || 65
|-
| '''Пурĕпе''' || '''1246''' || '''6122''' || '''7944''' || '''1856''' || '''297'''
|-
!colspan="6"|Антанта хĕçпăшаллă вăйĕсем
|-
!Патшалăх || Лăпкă тапхăрти çар йышĕ (пин çын)|| Мобилизаци хыççăн çар йышĕ (пин çын)|| Çăмăл кĕпçе|| Уйри артиллерин йывăр кĕпçи || Самолётсем
|-
| Раççей ||1423||  5338 || 6848 || 240 || 263
|-
| Аслă Британи ||411 || 1000 || 1226 || 126 || 90
|-
| Франци ||884||  3781 || 3360 || 84 || 156
|-
| '''Пурĕпе''' || '''2718''' || '''10&nbsp;119''' || '''11&nbsp;434''' || '''450''' || '''509'''
|}


== Вăрçă тапранса кайни ==

[[Сараево]] хулинче [[1914]] çулта [[çĕртме, 28]] «Млада Босна» вăрттăн ушкăнра тăнă вунтăхăр çулхи серб студенчĕ [[Гаврила Принцип]] Австри эрцгерцогне Франц Фердинанда пăшалпа пенĕ. Çакăн хыççăн ĕнтĕ вăрçă тапранса каять.
Çак пысăк вăрçă пуçланичченех Европăри аслă патшалăхсем — Германи, Австро-Венгри, Франци, Аслă Британи, Раççей — хушшинче пĕр-пĕринпе килĕшмен самантсем чылайланса пынă. Германи экономики хăвачĕ хăпарса пынă май ăна тĕнчери сутлăх пасарĕсене тата пуянлăх управĕсене пайлас вăхăт çитсе тăнă, анчах çак ĕçсене Аслă Британи хирĕç пулнă. Французсемпе германсем чикĕ çумĕнчи тавлашуллă çĕрсемшĕн (Эльзаспа Лотаринги) хирĕçме тытăннă. Çывăх Тухăçра пĕтĕм патшалăхсем арканма пуçланнă Осман империйĕн (Турци) çĕрĕсене пайлама (хăйсен айне тума) хатерленсе тăнă.

* Çурла, 4 — германи çарĕсем Бельгине тапăнса кĕнĕ. Çав кунах Аслă Британи, Раççейпе Франци умĕнчи пĕрлĕх явăпĕсене пурнăçласа, Германине хирĕç вăрçă пуçланине пĕлтернĕ. 

* 1914, авăн (?)— пĕрремĕш (Марна çинчи) çапăçу. 
* 1914 çулхи Тухăç-Прус операцийĕ. 

Галицири çапăçу 

Вăрçă икĕ тĕп вăрçă театăрĕсенче пынă.
* Анăç тата Тухăç Европăра;
* Балканра, Çурçĕр Италиире, колонисенче — Африкăра, Китайра, Океанире.

[[Юпа, 26]] нимĕç шывайкимми U-24 (капитан-лейтенант Шнейдер) французсен «Амираль Гантом» пăрахутне торпедăланă. Пăрахут çинче вăрçă хăрушăвĕнчен таракан 2000 бельги çынни пулнă. Вĕсенчен 40 çын вилĕм тупнă. 

== 1914 çулхи кампани ==
[[Ӳкерчĕк:Europe 1914 bg.png|thumb|left|280px|[[1914]] çулхи Европа.]]

* [[çĕртме, 28]] Австро-Венгри Серби умне ультиматум лартнă (эрцгерцога вĕлернĕ серб террорисчĕсене тытса пама хушнă), Серби ультиматумпа килĕшмен, çавăнпа Австро-Венгри Сербине вăрçă пуçланнине пĕлтернĕ. 
* [[çĕртме, 30]] çакăн хыççăн Раççей çар мобилизаци тума тапăч кăларнă, вара Германи Раççей умне мобилизацине 12 сехет хушшинче чармалла тесе ультиматум лартнă.
* [[çурла, 1]] — Германи Раççее хирĕç вăрçă пуçланине пĕлтернĕ. 
* [[çурла, 2]] — Германи [[Люксембург]]а оккупациленĕ те Бельги умне германи çарĕсене Бельги çĕрĕ витĕр Францине ирттерсе ямалла ультиматум лартнă. 
* [[çурла, 3]] — Германи Францине хирĕç вăрçă пуçланине пĕлтернĕ.

== 1915 çулхи кампани ==
[[:ru:File:Маскировка позиции пулемёта.jpg|Пытантарса лартнă пулемёт вырăнĕ. 1915]]
* Горлица талпăнăвĕ 
* Изонцо çинчи пĕрремĕш çапăçу
* Изонцо çинчи иккĕмĕш çапăçу
* Изонцо çинчи виççĕмĕш çапăçу
* Изонцо çинчи тăваттăмĕш çапăçу

Вăрçă пуçлансанах тӳрех паллă пулать, çак хаяр кĕрешӳ тăсăмĕ вăрăм туртăмлă пулать. Антанта çĕршывĕсем, хăйсен вăйĕсем чылай пулсан та, пĕрлĕхлĕ ĕçсем тытса пырайман, çакăнпа уса курса Германи нумай тапхăр тапа тан вăрçма пултарнă.
 
Пĕрремĕш ăстрăм вăрçă хирĕсенче çапăçусем çав тери анлă пулса каяççĕ, весенче чылай халăхлă çарсем хутшăнаççĕ. Çавăн пекех пĕрмĕш хут танксене, авиацийе, дредноутсене (карапсене), хими хĕç-пăшалне çапăçусене кĕртнĕ.
Раççей çарĕсем пĕрре çеç мар тăшманăн дивизийĕсене хăйсем çине çавăрса тăмарĕсене пĕтĕмпех çапса аркатиччен хăтарса пынă.

== 1916 çулхи вăрçă кампанийĕ ==
[[Ӳкерчĕк:RussianExpeditionaryForceinFrance.jpg|thumb|210px|left|Францири [[Вырăс экспедици корпусĕ]]. [[1916]] çулхи çу, [[Шампань]]. 1-мĕш бригадăн пуçлăхĕ генерал Лохвицкий вырăс тата франци офицерĕсемпе позицисене пăхса çӳрет]]
[[Ӳкерчĕк:Военный заем 1916 г. Реклама в Ниве, ноябрь 1916.jpg|thumb|250px| 1916 çулхи вăрçă кивçенĕ. «[[Нива (журнал)|Нива]]» журналри янрав]]

* Брусилов талпăнăвĕ; 
* Сомма çумĕнчи çапăçу 
* Ютланди çапăçăвĕ; 
* Верден çумĕнчи çапăçу 
* Изонцо çинчи пиллĕккĕмĕш çапăçу 
* Изонцо çинчи ултăмĕш çапăçу 
* Изонцо çинчи çиччĕмĕш çапăçу
* Изонцо çинчи саккăрмĕш çапăçу 
* Изонцо çинчи тăхăрмĕш çапăçу 

== 1917 çулхи вăрçă кампанийĕ ==
[[Ӳкерчĕк:EasternFront1917.jpg|thumb|Тухăç фрончĕ (1917 çулхи кăрлач, 1 — авăн, 1)]]
* Изонцо çинчи вуннăмĕш çапăçу
* Изонцо çинчи вунпĕрмĕш çапăçу
* Изонцо çинчи вуниккĕмĕш çапăçу (Капоретто патĕнчи çапăçу)

Нимĕçсемпе австро-венгăрсем çивĕч кĕрешнĕ пулин те, 1917 çул тĕлне çĕнтерӳ ĕçĕсем Антанта енне тайăлса пынă. Италия 1915 çулта Австро-Венгрине хирĕç вăрçă пуçлать. Антанта майлă АПШ тухать. 1916 , çурла Антантă çумне Румыни тăрать, анчах та ăнăçу çухалать; унăн çĕрĕсенегермани блокĕн çарĕсем йышăнаççĕ.
Раççейри шалти ĕçĕсем хĕрсе кайнипе Февраль революцийĕ çĕнтерет, каярах Октябрь революцийĕ, çакăн хыççăн Раççей хăй шутпа вăрçăран тухса ӳкет (Брест мирĕ çырнă хыççăн), мĕншĕн тесен 1917 çулта Раççей вăрçă ĕçĕсене малалла тăсма пултарайман. Çак çăмăллăха пула Германи тепĕр çул хушши вăрçа тăсса пырать.

== 1918 çулхи кампани ==
=== Антанта çĕнтерĕвĕсем ===
{{main|Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинчи Германи капитуляцийĕ}}
[[Ӳкерчĕк:trencheswwi2.jpg|200px|thumb|Анăç фронтĕнчи окопсем]]

* Витторио-Венето патĕнчи итальянсемпе австрисен çапăçăвĕ.

* 1918 çулта чӳк уйăхĕнчи ăнăçусăр тапăну хыççăн (Анăç фрончĕ) Германире те революции пуçланнă (чӳк, 9 Вильгельм кайсера пĕрхĕтнĕ те Веймар республики йĕркеленĕ). 
* 1918 чӳк, 11 германии тата тăмарлă çарпуçлăхĕ Компьенре çапăçусене чарса лартнă, çакăнпа Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи пăчланса ларать. 
* Чӳк уйăхĕнче Австро-Венгри темиçе çĕршыва пайланса каять; монархи йĕркине пĕтерсе хунă.

[[1919]] çулта Парижри мирлĕ конференцире [[нимĕçсем]] Версаль килĕшӳ хучĕ çине ал пуснă. 

Çавăн чухнех ытти килĕшӳ хучĕсене çирĕплетнĕ:
* Германипе (Версаль килĕшĕвĕ 1919) 
* Австрипе (Сен-Жермен мирлĕ хучĕ 1919) 
* Болгарипе (Нейи мирлĕ хучĕ 1919) 
* Венгрипе (Трианон мирлĕ хучĕ [[1920]]) 
* Турципе (Севр мирлĕ хучĕ 1920).

=== Раççей вăрçăран тухни ===
{{main|Брест мирĕ|Германи большевиксене укçа пани}}

== Вăрçă вĕçĕн пĕтĕмлетĕвĕсем ==
=== Тулаш политика ===
Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи хыççăн тăватă импери хавшакланса саланса кайнă: Германи, Раççей, Австрипе Венгри тата Осман империйĕсем, юлашки иккĕшĕ пайланса кайнă, Германи тата Раççей монархийĕсене аркатнă, территорийĕсене сахаллатнă, экономика енчен хавшаннă.

=== Территори улшăнăвĕсем ===

== Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинчи çухатусем ==
{{main|Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинчи çухатусем}}
Хутшăнакан патшалăхсен хĕçпăшаллă çарĕсен çухатăвĕсем 10 миллион çынна яхăн çитнĕ. Халиччен те лăпкă пурăнакан халăх вăрçă вăхăтĕнче мĕн чухле пĕтнĕ пирки пĕтĕмлетнĕ хыпар çук. Вăрçăна пула тухнă выçлăхпа эпидемисенче, сахалтан та 20 миллион çын çĕре кĕнĕ<ref>[https://web.archive.org/web/20050504125848/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/087/877.htm Первая мировая война 1914—1918]</ref>.

== Çав вăхăтра пурăннă çынсен шухăшĕсем ==
{{Цитата пуçламăшĕ}}
Этемлĕх нихăçан та çакăн пек тăрăмра пулман. Ырлăхăн çӳллĕрех шайне çитеймен, ăс-халăн пуянлахĕпе усă курма пĕлмен çын  аллине пĕрремĕш хут пач юлми шанчăксăр пĕтĕм этемлĕхе пĕтерме пултаракан хĕç-пăшал лекрĕ. Çакăн пек пулчĕ малтанхи ăрусен пур чаплă кун-çулăн, пур мухтав ĕçĕсен çитĕнĕвĕ. Çынсен чарăнса тăрса хăйсен яваплăхĕ пирки шухăшласа илмелле. Вилĕм сыхласа х тăрать, итлекенскер, кĕтекенскер, хĕсмете кĕрсе пĕтĕм халăхсене шăлса яма хатĕрскер, кирлĕ пулсан, цивилизацие тусана кăларма та пултарть, чĕрĕлме пĕр шанăç та хăвармасть. Вăл хушасса çеç кĕтет. Вилĕм çак хăраса ӳкнĕ черчен чунран сăмах кĕтсе тăрать, вăлах çак хăйех инкеке лекнĕ чуна хушса тăраканĕ пулса тăчĕ.
{{Цитата вĕçĕ|çăлкуç=Черчилль<ref>Черчилль В. [http://grachev62.narod.ru/churchill/chapt20.htm Мировой кризис]. М.-Л.: Государственное военное издательство, 1932.</ref>}}

== Вăрçă астăвăмĕ ==

=== Франци, Аслă Британи, Польша ===

=== Раççей ===
Вăрçăри çухатусем чи чылай пулнă пулин те, Раççейре официаллă Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинче пуçне хунă çынсен астăвăм куне палăртмаççĕ.

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Çавăн пекех пăхăр ==
[[Ӳкерчĕк:Вооруж мир и война 353 354 Нива 1914.jpg|''Вооружённый мир и война''. Описание требований Германии в будущей войне. 1914]]
* [[Раççей çарĕн Францири экспедици корпусĕ]]
* [[Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи]] 
* [[Талергоф]] 
* [[Октябрь революцийĕ]]
* [[Пĕрремĕш Тĕнче вăрçин тыткăнри çар çыннисем]]
* [[Аслă Тĕп çарпуçăн Ставки]]
* [[Эрмен геноцичĕ]]
* [[XX ĕмĕрĕн вăрçисем]]
* [[Бразили Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинче]]
* [[Раççейĕн территори экспансийĕ]]
* [[Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинче Раççей империн конфесси политики]]
* [[Япони Пĕрремĕш Тĕнче вăрçинче]]

== Документлă кинофильмсем ==

== Вуламалли ==
* Зайончковский А. М.: Первая мировая война
* Мировая война в цифрах
* Шамбаров В.: За Веру, Царя и Отечество
* ''[[Яковлев Николай Николаевич (историк)|Яковлев Н.]]'' [http://webreading.ru/sci_/sci_history/nikolay-yakovlev-1-avgusta-1914.html 1 августа 1914.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728030442/http://webreading.ru/sci_/sci_history/nikolay-yakovlev-1-avgusta-1914.html |date=2011-07-28 }} — М: Молодая гвардия, 1974.
* Книга:История первой мировой войны 1914—1918 гг.
* Де-Лазари П. Н. [http://supotnitskiy.ru/book/book5.htm Химическое оружие на фронтах мировой войны 1914—1918 гг.]
* [[Мельгунов, Сергей Петрович|Мельгунов С. П.]] [http://bookz.ru/authors/mel_gunov-sergei/zolotoi-_765/1-zolotoi-_765.html «Золотой немецкий ключ» к большевистской ревполюции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091118024603/http://bookz.ru/authors/mel_gunov-sergei/zolotoi-_765/1-zolotoi-_765.html |date=2009-11-18 }} Парис: 1940
*    Лиддел Гарт Б., «Энциклопедия военного искусства = Стратегия непрямых действий», ч. 2: Стратегия первой мировой войны, [http://militera.lib.ru/science/liddel_hart1/index.html ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101109144630/http://militera.lib.ru/science/liddel_hart1/index.html |date=2010-11-09 }}, М.—СПб., издательство АСТ, Терра Фантастика, 2003, с. 183—244.
* Такман Барбара. [http://militera.lib.ru/h/tuchman/ Первый блицкриг. Август 1914] [= Tuchman Barbara W. The Guns of August] / {{М}}.: АСТ, СПб.: Terra Fantastica, 1999

== Каçăсем ==
{{commonscat|World War I}}
* [http://www.rusempire.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=53&Itemid=63 Первая мировая война (Великая война). Предпосылки. Сражения. Битвы. Итоги войны]
* [http://www.hrono.ru/1914voina.html Хронология Первой мировой войны]
* [http://reibert.info/heer/06/01/index.htm Немецкая полевая экипировка Первой мировой войны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091118075711/http://reibert.info/heer/06/01/index.htm |date=2009-11-18 }}
* [http://users.erols.com/mwhite28/warstat1.htm#WW1 Source List and Detailed Death Tolls for the Twentieth Century Hemoclysm. First World War]
* http://www.firstworldwar.com {{ref-en}}
* [http://www.snowball.ru/forums/?board=history&action=view&id=776393&ts=20070215113429 Различные ссылки по Первой мировой] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101120095549/http://www.snowball.ru/forums/?board=history&action=view&id=776393&ts=20070215113429 |date=2010-11-20 }}
* [http://www.firstwar.info/ Первая мировая война] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080906141336/http://www.firstwar.info/ |date=2008-09-06 }}
* [http://www.grwar.ru/ Русская армия в Великой войне]
* В. Воронин. [http://www.sovsekretno.ru/magazines/article/2269 «Русские не сдаются». К 95-летию начала Первой мировой войны]
* [http://www.perspektivy.info/table/obrazy_rossii_i_francii_i_pamyat_o_pervoiy_mirovoiy_voiyne_v_sovremennom_obschestvennom_soznanii_nashih_stran_2009-0-30-50-48.htm Образы России и Франции и память о Первой мировой войне в современном общественном сознании наших стран. Круглый стол в Институте демократии и сотрудничества. Париж, 7 ноября 2008]
; Фотографисем
* [http://www.youtube.com/watch?v=5zWDOZ4w8YE&NR=1] [[Кермен лапамĕ]]нче
 Николай II Германие вăрçă хыпарлать  * [http://www.worldwaronecolorphotos.com/ Пĕрремĕш Тĕнче вăрçин сăрă фотографисем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150213015826/http://worldwaronecolorphotos.com/ |date=2015-02-13 }}
* http://wwi.hut2.ru/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100107030235/http://wwi.hut2.ru/ |date=2010-01-07 }}
* https://web.archive.org/web/20050224192639/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/004/263.htm
* [http://www.flickr.com/photos/65817306@N00/sets/486575/ WWI Eastern Front Foto]

{{Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи умĕнхи тата хыççăнхи ĕçĕсем}}
{{Пĕрремĕш Тĕнче вăрçин паллă пулăмĕсем}}
{{ПТВ порталĕ}}

[[Категори:Вăрçăсем]]
[[Категори:Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи]]