Русе страницӑн кодне пӑхни

{{Хула çинчен|Руçук||[[Болгари]]|[[Руçук облаçĕ]]|5 000 çул каялла||178||43°51′00″ ç. ш.|25°59′00″ х.т. д.}}

'''Русе''' ({{lang-bg|Русе}}) е '''Руçук''' (кивĕ ячĕ) ({{lang-tr|Rusçuk}}) — [[Болгари]] хулb, халăх йышĕпе пиллĕкмĕш вырăн йышăнать. [[Танай (юханшыв)|Танай]] хĕрринче вырнаçнă, юханшыв çинче вырнаçнă Болгарин чи пысăк [[порт|порчĕ]] шутланать.

Халăх йышĕ 178 пинпе<ref>http://www.grao.government.bg/tna/tab02.txt</ref> танлашать.

== Истори ==

[[Ӳкерчĕк:Rousse-Roman-inscription.JPG|thumb|right|300px|Сексагинта Приста]]
Хальхи Руçук вырăнĕнче чи авалхи пурăну вырăнне 5 пин çул каялла никĕсленĕ. Пирĕн эрăн [[I ĕмĕр]]ĕнче [[Веспасиан]] император кунта хӳтлĕх никĕсленĕ, 60 [[карап]] вырнаçма пултаракан Сексагинта Приста ятлă порт йĕркеленĕ. Ку хӳтлĕх [[Белград]]ран (Сингидиумран) [[Танай (юханшыв)|Танай]] дельтипе [[Хура тинĕс]] хĕррине тухакан çул çинче вырнаçнă пулнă. 

[[250]] çулта кунта [[готсем]] килсе тухнă, хӳтлĕхе аркатнă. [[III ĕмĕр]] вĕçĕ тĕлне римлянсем ăна юсаса лартнă, анчах та [[IV ĕмĕр]]те çӳрçĕртен килсе тухнă халăхсем ăна каллех аркатнă. [[IX]]-[[X ĕмĕр]]сенче кунта килсе тухнă [[болгарсем]] хӳтлĕхе çĕнĕрен хăпартса ăна çăмрăк кăралçăсене хӳтĕлекен Руçук ятне панă.

[[XV ĕмĕр]]ĕн вĕçĕнче [[Испани]]рен хăваласа янă [[еврейсем]] кунта хăйсене валли вырăн тупнă.

[[XIX]]-[[XX ĕмĕр]]сенче Европăри халăхсем ун архитектури Анăç Европăри тĕп хуласенни пек пулнăран Руçука "Танай шăнăрĕ" ят панă.

== Географипе архитектура ==

[[Ӳкерчĕк:Dohodno_Zdanie_Nedko_Night.jpg|450px|right|thumb|Тупăш çурчĕ]]
Географи тĕлĕшĕнче Русе питĕ ăнăçлă вырнаçнă. Вырăн меллĕ пулнăран авалхи вăхăтра та, паян та вăл, уйрăмах Танай юханшыв çинче, питĕ пĕлтерĕшлĕ. 

[[Турккăсем|Турккăсенчен]] çăлăнсен Руçук патшалăхăн çурçĕрти чикĕ хули пулса тăнă. Танай çумĕнчи çĕрсем çине таварсем ун урлă иртнĕ пулнă. Хальхи вăхăтчен упранса юлнă халан чылай хитре çурчĕсене шăп та лăп çав вăхăтра туса лартнă пулнă.

[[Ӳкерчĕк:Battenberg_Palace_in_Rousse.jpg|thumb|right|300px|Хулан истори музейĕ. Малтан пăлхар кнеçĕн, I Александрăн, керменĕ пулнă.]]

Паянхи кун хула [[Болгари]]н чи пысăк порчĕ шутланать. Танай урлă хывнă тем пысăкăш кĕпер Болгарине [[Румыни]]пе çыхăнтарать. Кĕпер тăрăх икĕ патшалăх хушшинчи чикĕ иртет.

Историпе административлă тĕлĕшĕнчен, çавăн пекех архитертура тĕлĕшĕнчен хулан центрĕ унăн тĕп лапамĕнче вырнаçнă. Хулан тĕп вырăнĕ яланах шавлă, кунта хальхи çуртсем хитрен курăнаççĕ. Кунтах историллĕ палăксем лараççĕ.

[[Ӳкерчĕк:Rousse_Monument_of_Liberty_Statue.jpg|thumb|right|210px|Ирĕклĕх палăкĕ]]

== Хулан тĕп палăкĕсем ==
* '''Авалхи [[Сексагинта Приста]] хӳтлĕхĕн ишĕлчĕкĕсем'''. Ăна римлянсем пирĕн эрăн [[I ĕмĕр]]те туса лартнă. Кунта виле çине лартнă чулсем тата ытти япала сыхланса юлнă. Хăш-пĕр çырусем питĕ кăсăк. Хӳтлĕхе [[VII ĕмĕр]]те [[готсем]] аркатнă.

* '''Пантеота çурчĕ'''. Хулан тĕп пайĕнчен тухăçалла вырнаçнă. Кунта болгарсен чаплă та хисеплĕ [[пăлхавăрçă|пăлхавăрçисене]] пытарнă: [[Любен Каравелов]], [[Захари Стоянов]], [[Баба Тонка]] Обретенова, [[Ангел Кънчев]], [[Стефан Караджа]], [[Панайот Хитов]].

* '''Ӳнер музейĕнче''' вырăнти художниксен чи чаплă ĕçĕсене пуçтарнă. 

* '''Патша чулĕ''' (болг. ''Царев камък'') ятлă мрамор юпи. Вăл [[Сăваплă Турамăш Успенийĕн чиркĕвĕ]]нчен 50 метрта вырнаçнă. Юпана çак хулана [[1837]] çулта Махмуд султан килнĕ ятпа лартнă.

* ''' Тупăш çурчĕ''' (болг. ''Доходното здание''). Пысăк таетр çурчĕ евĕр, вăл болгарсен Ренесансне сăнласа кăтартать. Çурта тунă чухне неоклассицизмпа бароко стилĕсене усă курнă. 

* '''Таса Павел чиркĕвĕ''' (болг. ''Църква Свети Павел''). Танай хĕрринче ларать. Католиксен храмĕ, унта 1907 çулта тунă болгарсен пĕрремĕш органĕ вырнаçнă. Чиркĕве 1890 çулта неоклассика стилĕпе усă курса тунă. Проектне Валентин итал архитекторĕ хатĕрленĕ.

* '''Ирĕклĕх палăкĕ''' (болг. ''Паметниът на Свободата''). Вăл хулан тĕп пайĕнче вырнаçнă, пысăк калăплă палăк. Ăна [[Арнолдо Цоки]] итал шĕпсутçи (архитекторĕ) XX ĕмĕр пуçламăшĕнче туса лартнă.

* '''Кӳнтукапи кĕперĕ'''. Вăл хулап тĕп пайĕнчен кăнтăрта вырнаçнă. Малтан вăл хальхи чукун çул ваксалĕнчен инçе мар вырнаçнă турккăсен хӳтлĕхĕ шутне кĕнĕ пулнă. Халĕ çав хӳтлĕхрен çак кĕпер кăна сыхланса юлнă.

Руссе çывăхĕнче [[Руçук Ломĕ]] ятлă наци паркĕ вырнаçнă. Унăн лаптăкĕ 3260 гектар, вăл хуларан 20 çухрăм кăнтăрта сарăлса выртать. [[Заповедник]]ре сайра тĕл пулакан кайăксем пурăнаççĕ. Парка курма килекенсем вăл кайăксене сăнама пултараççĕ. Кунтах çутçанталăк пулăмĕсене пула йĕркеленнĕ çĕр шăтăкĕсем, мăнастырьсем вырнаçнă. Кашни çул авăн уйăхĕнче паркра натурăллă ӳнер куравĕсем йĕркелеççĕ.

== Экономика ==

[[Ӳкерчĕк:Ruse_at_Night.jpg|thumb|right|300px|Каçхи панорама]]
Маларах пĕлтертĕмĕр ĕнтĕ — Русе Болгарин Танай çинчи чи пысăк хули, чи пысăк промышленость центрĕ, чи пысăк порчĕ. Унта 170 пин çын пурăнать. Руçук çывăхĕнче Танай урлă хывнă икĕ хутлă пысăк кĕпер вырнаçнă. Ку кĕпер урлă Болгари Румынипе тата Раççейпе суту-илӳ тăвать. Ку кĕпер урлă чылай тавар, чылай пассажир куçса çӳрет.

Хулара машинсем тăвакан предприятисем нумай. Вĕсен шучĕ Пловдиврине çывăх. Савутсем хăйсен таварне ял хуçалăх, карапсем валли кăлараççĕ. Çавăн пекех кунта электроника йышши таварсем, йывăр машинсем хатĕрлеççĕ.

Машинсем пуçне Руçукра хими, пир-авăр, тутлă апат-çимĕç промышленоçĕ аталаннă. Иçĕм çырлипе кăшман ӳстересси енĕпе вара тĕп вырăн шутланать.

== Политика ==
Куçук пуçлăхĕ (ăна вĕсем [[кмет]] теççĕ) — Божидар Иванов Йотов.

== Паллă çынсем ==
* [[Светослав Лучников]] — болгар юрисчĕ, политика ĕçченĕ.
* [[Элиас Канетти]] — [[çыравçă]], [[драматург]], [[1981]] çулта Нобельĕн литература премийĕн лауреатне тивĕçнĕскер.

== Карттăсем ==
* [http://5ko.free.fr/bg/map.php?ime=Karta_Ruse&goto=bgmaps bgmaps.com электронлă карттинчи вырнаçăвĕ]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://5ko.free.fr/bg/map.php?ime=Karta_Ruse&goto=emapsbg emaps.bg электронлă карттинчи вырнаçăвĕ]{{Ĕçлемен каçă|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://5ko.free.fr/bg/map.php?ime=Karta_Ruse&goto=googlemaps Google электронлă карттинчи вырнаçăвĕ]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [http://grao.bg/tna/tab02.txt Халăх йышĕ]
* [http://bulgarian.name/raiony-i-goroda-bolgarii/krypnye-goroda-bolgarii/ryse.html Русе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080209161627/http://bulgarian.name/raiony-i-goroda-bolgarii/krypnye-goroda-bolgarii/ryse.html |date=2008-02-09 }}

{{Пăлхари хулисем}}
{{Танай}}

[[Категори:Русе облаçĕнчи хуласем]]
[[Категори:Танай çинчи хуласем]]