Хайльбронн страницӑн кодне пӑхни

{{Otheruses|Хайльбронн (пӗлтерӗшсем)}}
{{УК}}
'''Хайльбронн''' (ҫавӑн пекех Хайлбронн, Хейльбронн, Гейльбронн; {{lang-de|Heilbronn}} {{IPA|[haɪlˈbʁɔn]}}, {{lang-als|Hailbrunn}}), маларах Гейльброн<ref>{{ВТ-ВЭ|Гейльброн}}</ref> — пулӑхлӑ тӳремлӗхре вырнаҫнӑ хула, [[Неккар]] юханшыв хӗрринче, [[Баден-Вюртемберг]] [[Нимӗҫ ҫӗрӗ|ҫӗрӗнче]] (патшалӑхра), [[Германи|Германире]] (ФРГ) вырнаҫнӑ.

Халӑх йышӗ — 122 567 ҫын (2015 ҫул). Баден-Вюртемберг ҫӗрӗнче 6-мӗш вырӑн йышӑнать. Хулара машина туса кӑларасси (Лэппле, [[ThyssenKrupp]] савучӗсем тата ыттисем), хими, хут, апат-ҫимӗҫ ([[Campina]], [[Knorr]] савучӗсем) промышленноҫӗ аталаннӑ. Хайльбронн Неккар юханшывӗ ҫинче пысӑк порт шутланать, кунта ҫавӑн пекех тӑвар кӑлараҫҫӗ, эрех тӑвассине аталантарнӑ. Хулара [[Хайльбронн аслӑ шкулӗ]] вырнаҫнӑ. Литературӑра Хайльбронн [[Генрих фон Клейст|Генрих фон Клейстӑн]] [[Хайльброннри Кэтхен|«Хайльброннри Кэтхен»]] хайлавне пула паллӑ.

== Хула историйӗ ==

Хайльбронран инҫех мар [[Неккар]] айлӑмӗнче ҫын хӑварнӑ малтанхи йӗрсем  палеолит тапхӑрне кӗреҫҫӗ. Ӗлӗк-авалчченех Хайльбронн ҫывӑхӗнче авалхи ҫулсем пӗрлешнӗ, вӗсем кунта Неккар урлӑ каҫнӑ.

Пирӗн эрӑри I ӗмӗрте римлянсем [[Каструм|каструмсемпе]] усӑ курса Неккар ҫумӗпе чикӗне ҫирӗплетнӗ, ҫав шутра хальхи вӑхӑтра хулан Бёкинген ({{lang-de|Böckingen}}) районӗнчи вырӑна та, Рим вӑхӑтӗнче унта пӗтӗмӗшле сакӑр ҫул пӗрлешнӗ пулнӑ. Пирӗн эрӑн III ӗмӗр варринчен пуҫласа римлянсем хыҫҫӑн Неккар айлӑмне [[алеманнсем]] тытса тӑнӑ, 500 ҫулта вӗсене [[франксем]] (тухӑҫри провинцисене патшан тарҫисене пурӑнма куҫарнӑ) хӗссе кӑларнӑ. Хулан хальхи центрӗнче вырнаҫнӑ пӗрремӗш пысӑк пурӑну вырӑнӗ, тен, ҫавнашкал картишсенчен пӗри пулнӑ та пулӗ.

Ҫак вырӑнсем ҫинчен пӗрремӗш хут 741 ҫулта<ref>{{ВТ-ВЭС|Гейльбронн}}</ref> '''Хелибрунн дачи (villa Helibrunna''')<ref>{{ВТ-РСКД|Villa}}</ref> ятпа асӑннӑ. 1050 ҫулта кунта [[пасар]], 1140 ҫулта [[юханшыв порчӗ]] йӗркеленнӗ. Ҫуммӑн иртсе каякан суту-илӳ ҫулӗсем ӑнӑҫлӑ вырнаҫнине пула Хайльбронн вӑйлӑ аталанма пултарнӑ та пулмалла.

1281 ҫулта [[I Рудольф]] патша Хайльбронна хула прависене парать. 1332 ҫулта хулапа Людвига хирӗҫ тӑракан Австри Фридрихӗпе тунӑ килӗшӳ тӑрӑх, хула ҫыннисене еврейсенчен илнӗ тӗрлӗ япаласемшӗн налук тӳлессинчен хӑтарнӑ. 1371 (1360<ref>{{ВТ-МЭСБЕ|Гейльбронн}}</ref>) ҫултан пуҫласа 1803 ҫулччен хулан [[импери хули]] ([[ирӗклӗ импери хули]]) статусӗ пулнӑ.

Германири [[Германири хресчен вӑрҫи|хресчен вӑрҫи вӑхӑтӗнче]] (1524—26), [[1525]] ҫулхи [[Ҫу, 13|ҫӑвӑн 13-мӗшӗнче]], [[Вендель Гиплер]] [[Франкони]] дворянинӗпе Фридрих Вейганд [[Бамберг]] епископӗн витӗмӗпе кӑнтӑр-анӑҫ Германин [[Инсургент|инсургенчӗсенчен]] тӑракан комисси [[Гейльбронн программи|манифест проектне]] хатӗрленӗ<ref>{{ВТ-БСЭ1|Гейльбронская программа}}</ref>, унӑн тӗп шухӑшӗ хресченсене дворянсен влаҫӗнчен аллинчен ирӗке кӑларасси, дворянсене чиркӳри пурлӑхӗнчен парнесем парса ҫырлахтарасси, тата суйлавпа пӗтӗм сословисен кӑмӑлне тивӗҫтерессине тӗпе хурса судсен реформине ирттересси пулнӑ.

[[30 ҫул тӑсӑлнӑ вӑрҫӑ|30 ҫул тӑсӑлнӑ граждан вӑрҫи]] вӑхӑтӗнче, 1631 ҫул вӗҫӗнче, Горн [[фельдмаршал]] Гейльбронна (700 импери ҫыннине) хупӑрласа илнӗ, [[1632]] ҫулхи [[Кӑрлач, 1|кӑрлачӑн 1-мӗшӗнче]] хула ӑна парӑннӑ.

XIX ӗмӗрӗн вӗҫӗнче [[Вюртемберг патшалӑхӗ|Вюртемберг патшалӑхӗн]] ''Гейльбронн'' хулинче 25 000 яхӑн ҫын пурӑннӑ<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Гейльбронн}}</ref>. Хулара тата унӑн таврашӗнче эрех тӑвасси, йывӑҫпа, кӑмрӑкпа тата вырӑнти [[Фабрикат|фабрикатсемпе]] суту-илӳ тӑвасси аталаннӑ. Вырӑнти фабрикатсен шутне хут, сӑрӑ тата хими япалисем, стеарин, супӑнь, ҫу, сахӑр, цикори, машинӑсем, музыка инструменчӗсем, хурҫӑран, тимӗртен, ылтӑнран тата кӗмӗлтен тунӑ япаласем кӗнӗ.

1925 ҫул тӗлне '''Гейльброн''' хулинче 45 520 ҫын пурӑннӑ. Вӑл [[Вюртемберг|Вюртембергӑн]]  промышленноҫпа суту-илӗвӗн пӗлтерӗшлӗ центрӗ шутланнӑ, тата [[Штутгарт]] — [[Дармштат]], [[Мангейм]] — [[Нюрнберг]] ҫулсем ҫинчи чукун ҫулсене ҫыхӑнтаракан пӗлтерӗшлӗ вырӑн пулнӑ<ref>{{ВТ-БСЭ1|Гейльброн}}</ref>.

== Хулари районсем ==

* Центр (Innere Stadt)
* Тулашри центр (È. ßere Instadt)
* [[Бёкинген]] (Böckingen)
* [[Неккаргартах]] (Neckargartach)
* [[Зонтхайм]] (Sontheim)
* [[Клингенберг]] (Klingenberg)
* [[Франкенбах]] (Frankenbach)
* [[Кирххаузен]] (Kirchhausen)
* [[Хайльбронн-Биберах|Биберах]] (Biberach)
* [[Хоркхайм]] (Horkheim)

== Тӑванлӑ хулисем ==
[[File:HN-allee-maerz2012-01.JPG|thumb|250px|right|Хайльбронн урамĕсем]]
* {{ялав|Франци}} [[Безье]], [[Франци]] (1965)
* {{ялав|Аслă Британи}} [[Нит-Порт-Толбот]], [[Аслӑ Британи]] (1966)
* {{ялав|Швейцари}} [[Золотурн]], [[Швейцари]] (1981)
* {{ялав|Аслă Британи}} [[Стокпорт]], [[Аcлӑ Британи]] (1982)
* {{ялав|Германи}} [[Франкфурт-на-Одере]], [[Германи]] (1988)
* {{ялав|РФ}} [[Черкесск]], [[Раҫҫей]] (1998)
* {{ялав|РФ}} [[Новороссийск]], [[Раҫҫей]] (2019)

== Паллă çынсем ==
* [[Адольф Клусс]] (1825—1905) — инженер тата архитектор, Германири тата Америкӑри рабочисен юхӑмӗн ӗҫченӗ. Карл Маркс тусӗ, АПШра марксизма чи малтан саракансенчен пӗри.
* [[Людвиг Пфау]] (1821—1894) — лирика сӑвӑҫи, прозаик, тӑлмач тата критик. Революционер. Хайльбронн хулин хисеплӗ гражданинӗ.
* [[Теодор Хойс]] (1884—1963) — [[Политик|либерал политик]], ФРГ пӗрремӗш президенчӗ (1949—1959). Хайльбронн хулин хисеплӗ гражданинӗ.

* [[Густав Шюблер]] (ним. Gustav Schübler; 1787—1834) — [[ботаник]].

== Ӑнлантарусем ==
{{Асăрхавсем|2}}

== Каҫӑсем ==
* Хайльброннӑн хула архивӗ (ним.): https://stadtarchiv.heilbronn.de
* Хулан официаллӑ сайчӗ (ним.): https://www.heilbronn.de

{{Куҫарнӑ статья|ru|Хайльбронн}}

[[Категори:Баден-Вюртембергӑн район тулашӗнчи хулисем]]
[[Категори:Ирӗклӗ хуласем]]