Эвенк чĕлхи страницӑн кодне пӑхни

{{Чĕлхе
|тĕс = алтай
|ят =Эвенк чĕлхи
|тăван ят = Эвэды̄ турэ̄н
|патшалăхсем =[[Раççей]], [[Китай]], [[Монголи]]
|регионсем =[[Хĕвел тухăç Çĕпĕр]]
|официаллă чĕлхе =
|йĕркелевçĕ =
|калаçакансен йышĕ =44500
|рейтинг =
|статус =
|çухалнă =
|категори = [[Еврази чĕлхисем]]
|классификаци =
[[Алтай чĕлхисем|Алтай çемьи]]
:[[Тунгус-маньчжур чĕлхисем|Тунгус-маньчжур ушкăнĕ]]
|çыру =[[кириллица]] ([[Эвенк çырулăхĕ]])
|ГОСТ 7.75–97 =эвк 825
|ISO3 =evn
}}
{{Инкубатор|evn||эвенкла|}}
'''Эвенк чĕлхи''', (кив. тунгус чĕлхи) — [[Эвенксем|эвенксен]] чĕлхи. Раççейĕн [[Хĕвел тухăç Çĕпĕр]]территоринче — [[Енисей (юханшыв)|Ениçейĕн]] сулахай çыранĕнчен пуçласа [[Сахалин]]а çити (35,5 пин çын [[2002]]), çаплах 9 пине яхăн çын пурăнать, çав шутра солонсем — [[Китай|Китайăн]] çурçĕр енче ([[Шалти Монголи]], [[Синьцзян-Уйгур автономи районĕ]]) тата [[Монголи|Монголире]]. [[Эвен чĕлхи|Эвен]] тата [[Негидаль чĕлхи|негидаль]] чĕлхисемпе пĕрле [[тунгус-маньчжур чĕлхисем|тунгус-маньчжур чĕлхисен]] çурçĕр ушкăнне кĕрет.

Çурçĕр, кăнтăр тата мал пуплевĕсене уйăраççĕ. Фонетика пахалăвĕсемпе «ха-калакан», «касакан» и «чашлакан» диалектсем пулаççĕ. [[Солон диалекчĕ|Солон диалектне]] хăш чухне уйрăм чĕлхе шутне кĕртеççĕ. Литература чĕлхине кăнтăр пуплевĕн непс (1953 ç. — полигусов) калаçавĕн никĕсĕпе йĕркеленĕ. Эвенк чĕлхинче уçă сасăсен пахаллă-шутлă гармонин кăткăс (пусмаллă) саккунĕ пур. Грамматика йĕркипе суффикслă-агглютинатилă тĕсĕн чĕлхисен йышне кĕрет.  Лексика енĕпе якут тата бурят чĕлхисене çывăх, вырăс чĕлхинчен илнĕ сăмахсем те пур.

Раççейре [[Эвенк çырулăхĕ|çырулăхне]] [[1929]] çултанпа латин графикипе, [[1937]] çултанпа —  вырăс алфавичĕн никĕсĕпе. [[Китай|Китайпа]] [[Монголи|Монголире]], официаллă çырулăхĕ çук пулнипе, эвенк тексчĕсене [[Кивĕ монгол çырăвĕ]]пе çырнă. Китайра çаплах [[Пиньинь|пиньиньпе]] тата [[Китай çырăвĕ|китай иероглифĕсемпе]] хайланă. Уйрăм çыру çăлкуçĕсем XIX ĕмĕр тĕлнелле пулаççĕ<ref>[http://leb.nlr.ru/edoc/262042/%D0%93%D0%BE%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%98%D0%B8%D1%81%D1%83%D1%81%D0%B0-%D0%A5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0-%D0%BE%D1%82-%D0%9C%D0%B0%D1%82%D1%84%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%BE%D0%B5-%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC-%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B5 Господа нашего Иисуса Христа от Матфея святое благовествование на тунгусском языке / Православное миссионер. о-во. - Казань: Православное миссионерское о-во: 1880 (обл. 1881). - 280 с.; 16 см.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111202171830/http://leb.nlr.ru/edoc/262042/%D0%93%D0%BE%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%B0-%D0%BD%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%B3%D0%BE-%D0%98%D0%B8%D1%81%D1%83%D1%81%D0%B0-%D0%A5%D1%80%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B0-%D0%BE%D1%82-%D0%9C%D0%B0%D1%82%D1%84%D0%B5%D1%8F-%D1%81%D0%B2%D1%8F%D1%82%D0%BE%D0%B5-%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D0%B3%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BD%D0%B0-%D1%82%D1%83%D0%BD%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC-%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA%D0%B5 |date=2011-12-02 }} (из коллекции РНБ)</ref>.

Эвенк чĕлхине ача-пăча сачĕсенче, пуçламăш шкулта, хăш чухне 8-мĕш класа çити факультатив шайĕпе, вĕрентеççĕ. [[Санкт-Петербург]]ри, [[Якутск]]ри, [[Хабаровск]]ри, [[Улан-Удэ]]ри аслă пĕлӳ керменĕсенче тата [[Игарка|Игаркăри]], [[Николаевск-Амур-çинчи]] наци педучилищисенче усă кураççĕ.

Вĕренӳ литературине хатĕрленĕ, илемлĕ литература аталанать. [[Тура (Красноярск Ен)|Турара]] эвенк чĕлхиллĕ страницăллă «[[Эвенкийская жизнь]]» хаçат тухать.

== Хальхи саманари лару-тăру ==
[[1989]] çулхи халăх çыравĕпе, [[Эвенксем|эвенк]] халăхĕн йышĕ [[Раççей]]ре 29 957 çын пулать. Вĕсенчен эвенк чĕлхине тăван вырăнне 26,1 % ([[1979]] çулта — 20,7 %) хурать. Ирĕклĕ  эвенк чĕлхипе 45,1 % калаçнă, вырăс чĕлхипе — 75,2 %. Тăван чĕлхепе калаçакансен йышĕ регионтан килет — тĕслĕхрен, [[Амур облаçĕ|Амур]] тата [[Чита облаçĕ|Чита]] (халĕ — [[Байкал лешьен]]) облаçĕсенче тăван чĕлхене 98 % эвенк, [[Иркутск облаçĕ]]нче — 47 %, [[Буряти]]ре тата [[Якути]]ре — 12—15 %.

== Пуплевсемпе вырăнти калаçусем ==

=== Çурçĕр пуплевĕн калаçăвĕсем ===
* илимп — [[Красноярск Ен]]ĕн [[Илимпей]] юханшыв бассейнĕнчи эвенксен пуплевĕ,
* агат-большепорожский,
* туточан,
* хантай,
* ербогачён — [[Иркутск облаçĕ]]н [[Иркутск облаçĕн Катанга районĕ|Катанга районĕ]]
* наканна.

=== Кăнтăр пуплевĕн калаçăвĕсем ===
Чăшлату кĕçĕн ушкăн:
* тури лена (качуг) — [[Иркутск облаçĕ]]н [[Иркутск облаçĕн Качуга районĕ|Качуга районĕ]],
* ангар,
* çурçĕр байкал — [[Байкал]]ăн çурçĕр тата çурçĕр-анăç çыранĕн хĕрринче, [[Буряти]],
* тури ангара — [[Тури Ангара]] юханшывăн бассейнĕнче, Буряти.
Касакан кĕçĕн ушкăн:
* ванавара — [[Красноярск Ен]]ĕн [[Ванавара]] ялĕ таврашĕнче,
* куюмби,
* полигусово — Красноярск Енĕн [[Полигус]] яле таврашĕнче,
* байкит — в районе посёлка [[Байкит]]а Красноярского края,
* суринди — Красноярск Енĕн [[Суринда (юханшыв)|Суринда]] юханшывĕн бассейнĕнче, 
* баунти — Бурятири [[Баунт]] паççулки таврашĕнче
* талоч,
* тунгукочон,
* нерча — [[Байкал лешьен]]ри [[Нерчинск]] таврашĕнче.

=== Хĕвелтухăç пуплевĕн калаçăвĕсем ===
* баргузин,
* калар,
* олёкма,
* тунгир,
* токкин,
* амгин,
* джелтулак,
* тимптон,
* томмоти — [[Томмот]] хула таврашĕнче, [[Якути]],
* хинган,
* чульман,
* учур,
* зей,
* селемджа,
* бурей — [[Бурея (юханшыв)|Буреи]] юханшывĕн бассейнĕнче, [[Хабаров Ен]], [[Амур облаçĕ]],
* урми,
* аян,
* аим,
* май,
* нелькан,
* тоттин,
* чумикан,
* тугур,
* сахалин — [[Сахалин]] утравĕ çинче.

=== Литература чĕлхи ===

== [[Фонетика]] ==

== Çавăн пекех пăхăр ==
* [[Эвенк çырулăхĕ]]

== Асăрхавсем ==
{{асăрхавсем}}

== Каçăсем ==
* [https://web.archive.org/web/20100125184234/http://tung.by.ru/index.html Эвенгус] — чĕлхе пирки сайт: вĕренӳ кĕнекисем, сăмахсарсем.

== Вуламалли ==
* Болдырев Б. В. Эвенкийско-русский словарь (Эвэды-лучады турэрук). — Новосибирск: Изд-во СО РАН, филиал «Гео», 2000. — Ч. 2: Р—Я. — 484 с.

{{Раççей патшалăхĕн чĕлхисем}}
{{Тунгус-маньчжур чĕлхисем}}

[[Категори:Раççей чĕлхисем]]
[[Категори:Тунгус-маньчжур чĕлхисем]]