Эвенк чĕлхи

Эвенк чĕлхи
Тăван ячĕ:	Эвэды̄ турэ̄н
Патшалăхсем:	Раççей, Китай, Монголи
Регионсем:	Хĕвел тухăç Çĕпĕр
Калаçакансен пур йышĕ:	44500
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
Алтай çемьи Тунгус-маньчжур ушкăнĕ
Çырулăх:	кириллица (Эвенк çырулăхĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	эвк 825
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	evn
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Wikimedia Incubator

Wikimedia Инкубаторĕнче эвенкла Википедийĕ тест-уйрăмĕ пур.

Эвенк чĕлхи, (кив. тунгус чĕлхи) — эвенксен чĕлхи. Раççейĕн Хĕвел тухăç Çĕпĕртерриторинче — Ениçейĕн сулахай çыранĕнчен пуçласа Сахалина çити (35,5 пин çын 2002), çаплах 9 пине яхăн çын пурăнать, çав шутра солонсем — Китайăн çурçĕр енче (Шалти Монголи, Синьцзян-Уйгур автономи районĕ) тата Монголире. Эвен тата негидаль чĕлхисемпе пĕрле тунгус-маньчжур чĕлхисен çурçĕр ушкăнне кĕрет.

Çурçĕр, кăнтăр тата мал пуплевĕсене уйăраççĕ. Фонетика пахалăвĕсемпе «ха-калакан», «касакан» и «чашлакан» диалектсем пулаççĕ. Солон диалектне хăш чухне уйрăм чĕлхе шутне кĕртеççĕ. Литература чĕлхине кăнтăр пуплевĕн непс (1953 ç. — полигусов) калаçавĕн никĕсĕпе йĕркеленĕ. Эвенк чĕлхинче уçă сасăсен пахаллă-шутлă гармонин кăткăс (пусмаллă) саккунĕ пур. Грамматика йĕркипе суффикслă-агглютинатилă тĕсĕн чĕлхисен йышне кĕрет. Лексика енĕпе якут тата бурят чĕлхисене çывăх, вырăс чĕлхинчен илнĕ сăмахсем те пур.

Раççейре çырулăхне 1929 çултанпа латин графикипе, 1937 çултанпа — вырăс алфавичĕн никĕсĕпе. Китайпа Монголире, официаллă çырулăхĕ çук пулнипе, эвенк тексчĕсене Кивĕ монгол çырăвĕпе çырнă. Китайра çаплах пиньиньпе тата китай иероглифĕсемпе хайланă. Уйрăм çыру çăлкуçĕсем XIX ĕмĕр тĕлнелле пулаççĕ.

Эвенк чĕлхине ача-пăча сачĕсенче, пуçламăш шкулта, хăш чухне 8-мĕш класа çити факультатив шайĕпе, вĕрентеççĕ. Санкт-Петербургри, Якутскри, Хабаровскри, Улан-Удэри аслă пĕлӳ керменĕсенче тата Игаркăри, Николаевск-Амур-çинчи наци педучилищисенче усă кураççĕ.

Вĕренӳ литературине хатĕрленĕ, илемлĕ литература аталанать. Турара эвенк чĕлхиллĕ страницăллă «Эвенкийская жизнь» хаçат тухать.

Хальхи саманари лару-тăру

1989 çулхи халăх çыравĕпе, эвенк халăхĕн йышĕ Раççейре 29 957 çын пулать. Вĕсенчен эвенк чĕлхине тăван вырăнне 26,1 % (1979 çулта — 20,7 %) хурать. Ирĕклĕ эвенк чĕлхипе 45,1 % калаçнă, вырăс чĕлхипе — 75,2 %. Тăван чĕлхепе калаçакансен йышĕ регионтан килет — тĕслĕхрен, Амур тата Чита (халĕ — Байкал лешьен) облаçĕсенче тăван чĕлхене 98 % эвенк, Иркутск облаçĕнче — 47 %, Бурятире тата Якутире — 12—15 %.

Пуплевсемпе вырăнти калаçусем

Çурçĕр пуплевĕн калаçăвĕсем

• илимп — Красноярск Енĕн Илимпей юханшыв бассейнĕнчи эвенксен пуплевĕ,
• агат-большепорожский,
• туточан,
• хантай,
• ербогачён — Иркутск облаçĕн Катанга районĕ
• наканна.

Кăнтăр пуплевĕн калаçăвĕсем

Чăшлату кĕçĕн ушкăн:

• тури лена (качуг) — Иркутск облаçĕн Качуга районĕ,
• ангар,
• çурçĕр байкал — Байкалăн çурçĕр тата çурçĕр-анăç çыранĕн хĕрринче, Буряти,
• тури ангара — Тури Ангара юханшывăн бассейнĕнче, Буряти.

Касакан кĕçĕн ушкăн:

• ванавара — Красноярск Енĕн Ванавара ялĕ таврашĕнче,
• куюмби,
• полигусово — Красноярск Енĕн Полигус яле таврашĕнче,
• байкит — в районе посёлка Байкита Красноярского края,
• суринди — Красноярск Енĕн Суринда юханшывĕн бассейнĕнче,
• баунти — Бурятири Баунт паççулки таврашĕнче
• талоч,
• тунгукочон,
• нерча — Байкал лешьенри Нерчинск таврашĕнче.

Хĕвелтухăç пуплевĕн калаçăвĕсем

• баргузин,
• калар,
• олёкма,
• тунгир,
• токкин,
• амгин,
• джелтулак,
• тимптон,
• томмоти — Томмот хула таврашĕнче, Якути,
• хинган,
• чульман,
• учур,
• зей,
• селемджа,
• бурей — Буреи юханшывĕн бассейнĕнче, Хабаров Ен, Амур облаçĕ,
• урми,
• аян,
• аим,
• май,
• нелькан,
• тоттин,
• чумикан,
• тугур,
• сахалин — Сахалин утравĕ çинче.

Çавăн пекех пăхăр

• Эвенк çырулăхĕ

Каçăсем

• Эвенгус — чĕлхе пирки сайт: вĕренӳ кĕнекисем, сăмахсарсем.

Вуламалли

• Болдырев Б. В. Эвенкийско-русский словарь (Эвэды-лучады турэрук). — Новосибирск: Изд-во СО РАН, филиал «Гео», 2000. — Ч. 2: Р—Я. — 484 с.