Ӳкĕм: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

Йӗркешерӗн

20:07, 9 Чӳк уйӑхӗн 2016 вӑхӑтри верси

Ӳкни (выр. Падеж), — япала ячĕн, хăш-пĕр ылмаш ячĕсемпе хисеп ячĕсен сăмаха улăштаракан морфологи категорийĕ. Шкулсенче вырăс терминĕпе усă кураççĕ. Унчен пĕр тапхăр «вĕçлев» терминпа усă курнă.

Чăваш чĕлхинче

Чăваш чĕлхинче пурĕ 8 ӳкни палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкни системине тăвакан аффикссем çакнашкал:

Ӳкни	Латтин ячӗ	Ыйтăвĕсем	Аффиксем
Тĕп	Nominativ	кам? мĕн?	—
Камăнлăх	Genitiv	камăн? мĕнĕн?	-ăн (-ĕн)
Пару	Dativ	кама? мĕне?	-а (-е)
Вырăн	Locativ	камра? мĕнре?	-та (-те), -ра (-ре), -че
Туху	Ablativ	камран? мĕнрен?	-тан (-тен), -ран (-рен), -чен
Пĕрлелĕх	Commitativ	кампа? мĕнпе?	-па (-пе), -пала (-пеле), -палан (-пелен)
Çуклăх	Caritiv	камсăр? мĕнсĕр	-сăр (-сĕр)
Пирке	Causativ	камшăн? мĕншĕн?	-шăн (-шĕн)

Юлашки виççĕ ӳкниĕ хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.

Кашни ӳкни нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкнисен пур.

Япала ячĕсен ӳкниĕ — чăваш чĕлхин морфологи тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкни тăрăх улшăннине вĕçленӳ теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр аффикс çеç. Кирек мĕнле сăмахран та ӳкни форми çав аффикс хушăннипе пулать. Сингармонизм сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).

Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкниĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче фонетика улшăнăвĕсем пулаççĕ:

икĕ уçă сасса уйăрма н хупă сасă кĕрсе ларать (лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене);
пĕр уçă сасси тухса ӳкет (пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа);
пĕр уçă сасси тухса ӳкет, ун умĕнчи хупă сасă вăрăмланать (пулă + ăн > пуллăн, пулă + а > пулла);
сăмах у (ӳ) сасăсемпе пĕтет пулсан, çав cасăсем ă (ĕ) сасăсемпе ылмашаççĕ, сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине в хупă сасă кĕрсе ларать (кĕрӳ + ĕн > кĕрĕвĕн, кĕрӳ + е > кĕрĕве);
и сасăпа пĕтекен сăмахсенче уçă сасăсене уйăрма сăмах тĕпĕпе аффикс хушшине й хупă сасă кĕрсе ларать (шăши + е > шăшие, пăри + ĕн > пăрийĕн). Хальхи чĕлхере йĕ сыпăк тухса ӳкнипе шăшин, пăрин, тăрин тесе каласси çирĕпленнĕ.

Урăх чĕлхесенче

Вырăс чĕлхинче 6 ӳкни. нимĕç чĕлхинче 4 ӳкӗм. Удмурт чĕлхинче 15 ӳкӗм. Тапассарансен чӗлхинче хĕрĕх виççĕ^[1].

Вуламалли

Иванов А.И. К вопросу о падежах в чувашском языке в связи с изучением специфики его // Учен зап ЧНИИ. Вып. 8. Ч., 1953;
Андреев Н.А. Имя существительное // Материалы по грамматике чувашского языка. Ч., 1957;
Павлов И.П. Чăваш чĕлхинчи падежсем çинчен// Учен. зап. ЧНИИ. Вып. 22. Ч., 1963;
Павлов И.П. Хальхи чăваш литература чĕлхи. Морфологи. Ш., 1965.
Ларионов Н. Падежсем, падежсем... — Хыпар, 243 №, 2005, раштав, 21.

Асăрхавсем

^ Чи хитре чĕлхе, Э.В. Фомин, стр. 42

Каçăсем

Чăваш чĕлхинче миçе ӳкни?

[1] Чи хитре чĕлхе, Э.В. Фомин, стр. 42

[1]

@@ 1-мĕш йĕрке: / 1-мĕш йĕрке: @@
-'''Ӳкĕм''' ({{lang-ru|Падеж}}), — [[япала ячĕ]]н, хăш-пĕр [[ылмаш ячĕ]]семпе [[хисеп ячĕ]]сен сăмаха улăштаракан [[морфологи]] категорийĕ. Шкулсенче вырăс терминĕпе усă кураççĕ. Унчен пĕр тапхăр «'''вĕçлев'''» терминпа усă курнă.
+'''Ӳкни''' ({{lang-ru|Падеж}}), — [[япала ячĕ]]н, хăш-пĕр [[ылмаш ячĕ]]семпе [[хисеп ячĕ]]сен сăмаха улăштаракан [[морфологи]] категорийĕ. Шкулсенче вырăс терминĕпе усă кураççĕ. Унчен пĕр тапхăр «'''вĕçлев'''» терминпа усă курнă.
 == Чăваш чĕлхинче ==
-[[Чăваш чĕлхи]]нче пурĕ 8 ӳкĕм палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкĕм системине тăвакан [[аффикс]]сем çакнашкал:
+[[Чăваш чĕлхи]]нче пурĕ 8 ӳкни палăртма йышăннă. Вĕсен йĕрки, ыйтăвĕсем тата ӳкни системине тăвакан [[аффикс]]сем çакнашкал:
 {| border=1
-|'''Ӳкĕм'''
+|'''Ӳкни'''
 |'''Латтин ячӗ'''
 |'''Ыйтăвĕсем'''
@@ 51-мĕш йĕрке: / 51-мĕш йĕрке: @@
 |}
-Юлашки виççĕ ӳкĕмĕ хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.
+Юлашки виççĕ ӳкниĕ хальтерех пулса кайнă, ыттисем — авалах пулса кайнăскерсем, вĕсем кашни тĕрĕк чĕлхинчех пур.
-Кашни ӳкĕм нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкĕмсен пур.
+Кашни ӳкни нумай пĕлтерĕшлĕ, вĕсем контекстра палăраççĕ. Пĕр пĕлтерĕшех темиçе падеж кăтартма пултарать. Тĕслĕхрен, вырăн пĕлтерĕшĕ пару (вăрмана), вырăн (вăрманта), туху (вăрмантан), пĕрлелĕх (вăрманпа) ӳкнисен пур.
-[[Япала ячĕ]]сен ӳкĕмĕ — чăваш чĕлхин [[морфологи]] тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкĕм тăрăх улшăннине '''вĕçленӳ''' теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр [[аффикс]] çеç. Кирек мĕнле [[сăмах]]ран та ӳкĕм форми çав аффикс хушăннипе пулать. [[Сингармонизм]] сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).
+[[Япала ячĕ]]сен ӳкниĕ — чăваш чĕлхин [[морфологи]] тытăмĕнчи кăткăс категори. Япала ячĕ ӳкни тăрăх улшăннине '''вĕçленӳ''' теççĕ. Чăваш чĕлхинче пĕр вĕçленӳ çеç, мĕншĕн тесен кашни ӳкемĕн пĕр [[аффикс]] çеç. Кирек мĕнле [[сăмах]]ран та ӳкни форми çав аффикс хушăннипе пулать. [[Сингармонизм]] сакунне пула аффикссем икĕ вариантлă (хытă тата çемçе).
-Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкĕмĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче [[фонетика]] улшăнăвĕсем пулаççĕ:
+Япала ячĕ вĕçленнĕ чухне камăнлăхпа пару ӳкниĕнче чăваш фонетикин тĕп законне (икĕ уçă сасă юнашар тăма юратманни) пула морфемăсен чиккинче [[фонетика]] улшăнăвĕсем пулаççĕ:
 # икĕ уçă сасса уйăрма '''н''' хупă сасă кĕрсе ларать (''лаша + а > ла-шана, ĕне + е > ĕнене'');
 # пĕр уçă сасси тухса ӳкет (''пахчаçă + ăн > пахчаçăн, пахчаçă + а > пахчаçа'');
@@ 65-мĕш йĕрке: / 65-мĕш йĕрке: @@
 == Урăх чĕлхесенче ==
-[[Вырăс чĕлхи]]нче 6 ӳкĕм. [[нимĕç чĕлхи]]нче 4 ӳкӗм. [[Удмурт чĕлхи]]нче 15 ӳкӗм. [[Табасарансем|Тапассарансен]] чӗлхинче хĕрĕх виççĕ<ref>[[Чи хитре чĕлхе]], [[Фомин Эдуард Валентинович|Э.В. Фомин]], стр. 42</ref>.
+[[Вырăс чĕлхи]]нче 6 ӳкни. [[нимĕç чĕлхи]]нче 4 ӳкӗм. [[Удмурт чĕлхи]]нче 15 ӳкӗм. [[Табасарансем|Тапассарансен]] чӗлхинче хĕрĕх виççĕ<ref>[[Чи хитре чĕлхе]], [[Фомин Эдуард Валентинович|Э.В. Фомин]], стр. 42</ref>.
 == Вуламалли ==
@@ 77-мĕш йĕрке: / 77-мĕш йĕрке: @@
 == Каçăсем ==
-* [http://chuvash.org/e/d0a7c483d0b2d0b0d18820d187c495d0bbd185d0b8d0bdd187d0b520d0bcd0b8c3a7d0b520d0bfd0b0d0b4d0b5d0b63f Чăваш чĕлхинче миçе ӳкĕм?]
+* [http://chuvash.org/e/d0a7c483d0b2d0b0d18820d187c495d0bbd185d0b8d0bdd187d0b520d0bcd0b8c3a7d0b520d0bfd0b0d0b4d0b5d0b63f Чăваш чĕлхинче миçе ӳкни?]
 {{Морфологи‎}}

п • с • т Морфологи
Тĕп ăнлавсем	Морфема • Тымар • Аффикс: суффикс, префикс, циркумфикс, инфикс, трансфикс, интерфикс, дисфикс, флекси • Нулле аффикс • Форматив • Морфемика • Сăмах пулăвĕ • Сăмах улшăнăвĕ • Формăтăвăм • Грамматикăлла форма • Грамматикăлла пĕлтерĕш • Таксис • Грамматика категорийĕ • Актантлă дериваци • Майлашăнулла класс • Граммема • Парадигма • Лексема • Сăмах-форма • Пуплев пайĕ

Пайăр çынсем	Ф. Ф. Фортунатов • Дж. Гринберг • И. А. Мельчук • А. А. Зализняк

Çыхăннă темăсем	Чĕлхе шайĕсем • Грамматика • Синтаксис • Грамматикăлла семантика • Морфонологи • Лингвистикăлла типологи

Грамматикăлла категорисем	Агенс • Камлăх-мĕнлĕх • Аспект • Ӳкĕм • Инклюзив • Танлаштару капашĕсем • Шаблон:Куçармалла 2 • Эвиденциаллăх • Шаблон:Куçармалла 2 • Несĕл • Адмиративлăх • Модаллĕх • Тайăм • Ят сăмахĕсен класĕ • Сăпат • Хисеп • Шаблон:Куçармалла 2 • Вăхăт • Актуаллăх • Куçăмлăх • Валентлăх • Салук • Шаблон:Куçармалла 2
Фонетика тата фонологи • Синтаксис • Портал:Лингвистика