Хурăн

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Хурăн
Ăслăх классификацийĕ
Патшалăх:
Уйрăм: Витĕннĕ вăрăллă
Класс: Икĕ чĕрĕклĕ
Йĕркелĕх: Букоцветные
Йыш: Хурăн пеккисем
Ăрат: Хурăн
Латинла çырни
Betula L. (1753)

Ошибка: в первой строке должно быть задано изображение

Викитĕссенчи
систематика

Ошибка: в первой строке должно быть задано изображение

Ӳкерчĕксем
ITIS 19478
NCBI 3504

Хурăн (лат. Bétula) — çулçă ӳкерекен йывăçсемпе тĕмсен йышĕ. Çурçĕр полушаринче анлă сарăлнă. Раççей территоринче чи анлă сарăлнă йывăçсен шутне кĕрет. Тĕсĕсен шучĕ çĕре яхăн [1] е нумайрах [2].

Биологи[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чие евĕрлĕ хурăн. Köhler's Medizinal-Pflanzen справочникĕнчен, 1887 çул

Хурăн йышăнчи ӳсентрансенчен нумайĕшĕ 30-45 м çӳллĕш йывăçсем, вуллине ыталасан 120—150 см таран. Хăшпĕр тĕсĕсем - тĕмсем, çĕр çинче выртса кăштах çĕкленекен таран. Пурте пĕр çуртлă, аçа тата ама чĕчеклĕ, кăчăка тусанне çилпĕ сараççĕ.[3]

Тымарĕсем хăватлă. Хăшпĕр тĕсĕсен çĕр çиĕн, нумайĕшĕн чалăшрах тарăн каять. Хунавĕн тĕп тымарĕ хăвăрт ӳсме прахать, анчах айккинчисем вăйлă ӳсеççĕ, вĕсем çинче нумай вĕтĕ пĕчĕк тымар çитĕнет. Хурăн малтанхи çулсенче кăна майĕпен ӳсет, кайран вăйланса кайса курăксенчен иртсе каять.

Лаптăк çулçăллă хурăнăн хуппи

Хурăнсен нумай тĕсĕсен хуппи шурă, сарă, сарăрах, шупкарах е хĕрлĕ хĕмăр тĕслĕ, хăшпĕр тĕссен сăрă, хăмăр е хура пулать. Пробка клеткисем хушшинче шурă сăмала евĕрлĕ япалапа - бетулинпа тулнă, çавă хурăн хуппине шурă тĕс парать [4]. Çиелти сийĕ çăмăллăн хăюсемпе уйрăлать. Ватă йывăçсен хуппи хура тĕслĕ, çуркаланса пĕтнĕ. Хурăн çулçисем 7 см тăршшĕ, 4 см сарлакăш таран, тăкăнас умĕн сарăлаççĕ. Çамрăк çулçисем çыпçăнаççĕ.

Шурлăх хурăнĕн туратти

(Betula pumila)]]

Сăртĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Betula pendula 'Dalecarlica'

Хурăнăн капăрлатас тĕллĕвпе ӳстерекен нумай сорчĕсем пур:

  • |Betula nigra|cv=Heritage — кĕренрех тĕслĕ хуппи уйрăлсан çаврăнса пырать;
  • Betula pendula|cv=Purpurea — хĕрлĕ çулçăллă;
  • Betula pendula|cv=Laciniata (е — 'Dalecarlica') — çĕре çити усăнакан туратлă, çулçисем тарăн каснă евĕрлĕ;
  • Betula pendula|cv=Tristis — çĕре çити усăнакан туратлă;
  • Betula pendula|cv=Yongii — çĕре çити усăнакан туратлă;
  • Betula platyphylla|cv=Whitespire}} — шап-шурă хупăллă çӳллĕ яштак йывăç;
  • Betula utilis|cv=Jermyns — шап-шурă хупăллă çӳллĕ йывăç.

Классификаци[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕрлĕ авторсем тĕрлĕрен пайлаççĕ. Çĕре [1] яхĕн тĕс тесе шутлаççĕ е кăштах нумайрах [2].

Ку списока Кьюри король ботаника сачĕсен даннăйсем тунă.

Латинла Чăвашла
Betula alajica|Litv. Алай хурăнĕ
Betula albosinensis|Burkill Шурă китай хурăнĕ
Betula alleghaniensis|Britton Аллегани хурăнĕ
Betula alnoides|Buch.-Ham. Çирĕк евĕрлĕ хурăн
Betula apoiensis|Nakai Апои тăвĕн хурăнĕ
Betula austrosichotensis|V.N.Vassil. & V.I.Baranov Кăнтăр Сихотин хурăнĕ
Betula baschkirica|Tzvelev}} Пушкăрт хурăнĕ
Betula bomiensis|P.C.Li}} Боми хурăнĕ.Тухăç Тибетри Боми (тибетола Бово) вулăсĕнче тупнă.
Betula cajanderi|Sukaczev}} Каяндер хурăнĕ
Betula calcicola|(W.W.Sm.) P.C.Li}} Акшар хурăнĕ
Betula ceratoptera|G.H.Liu & Y.C.Ma}} яяя 
Betula chichibuensis|H.Hara}} яяя 
Betula chinensis Maxim. Китай хурăнĕ
Betula chitralica Browicz Хитрал хурăнĕ. Пакистанти Хитрал районĕнче тупнă.
Betula coriaceifolia|V.N.Vassil. Тирлĕ çулçăллă хурăн
Betula corylifolia|Regel & Maxim.}} Шĕшкĕ çулçăллă хурăн
Betula costata|Trautv. Сарă хурăн
Betula cylindrostachya|Lindl. ex Wall. Çаврака йĕпле хурăн
Betula davurica|Pall.[5] Даури хурăнĕ
Btname|Betula delavayi|Franch. Делавэй хурăнĕ
Btname|Betula demetrii|I.V.Vassil. Деметра хурăнĕ
Betula divaricata|Ledeb.
Btname|Betula dolicholepis|Ovcz., Czukav. & Shibkova Вăрăм чешуяллă хурăн
Betula ermanii|Cham. Эрман е чул хурăнĕ
Btname|Betula falcata|V.N.Vassil. Çурла евĕрлĕ хурăн
Btname|Betula ferganensis|V.N.Vassil. Фергана хурăнĕ
Betula forrestii|Hand.-Mazz. Форреста хурăнĕ
Betula fruticosa|Pall. Тĕмлĕ хурăн
Betula glandulosa|Michx. Парлă хурăн
Betula globispica|Shirai Шар-чечеклĕ хурăн
Betula gordiagini|P.A.Baranov Гордягин хурăнĕ
Betula grossa|Siebold & Zucc. Граб çулçăллă хурăн
Betula halophila|Ching Тăвар юратакан хурăн
Betula heptopotamica|V.N.Vassil. Çичĕ çырма хурăнĕ
Betula honanensis|S.Y.Wang & C.L.Chang Хэнань хурăнĕ
Betula humilis|Schrank Лутра хурăн
Betula insignis|Franch.}} Чаплă хурăн
Betula jarmolenkoana|Golosk. Ярмоленко хурăнĕ
Betula jiaodongensis|S.B.Liang Цзяодун хурăнĕ
Betula jinpingensis|P.C.Li}} Цзиньпин хурăнĕ
Betula jiulungensis|P.C.Li ex Q.Lin Цзюлунь хурăнĕ
Betula karagandensis|V.N.Vassil. Караганда хурăнĕ
Betula kenaica|W.H.Evans Кенай хурăнĕ
Betula kirghisorum|Sawicz Кăркăс хурăнĕ
Betula klokovii|Zaver. Клоков хурăнĕ
Betula korshinskyi|Litv. Берёза Коржински хурăнĕ
Betula kotulae|Zaver. Котул хурăнĕ
Betula kunarensis|Browicz Кунар хурăнĕ
Betula lanata|(Regel) V.N.Vassil. Çăмлă хурăн
Betula lenta|L. Чие хурăнĕ
Betula litwinowii|Doluch. Литвинов хурăнĕ
Betula luminifera|H.J.P.Winkl. in Engl. Ялтăркка хурăн
Betula mandshurica|(Regel) Nakai [Маньчжури хурăнĕ
Betula margusarica|V.N.Vassil. яяя 
Betula maximowicziana|Regel in DC. Максимович хурăнĕ
Betula medwediewii|Regel Медведев хурăнĕ
Betula megrelica|Sosn. Мингрел хурăнĕ
Betula michauxii|Spach Мишо хурăнĕ
Betula microphylla|Bunge Вĕтĕ çулçăллă хурăн
Betula minor|(Tuck.) Fernald Пĕчĕк хурăн
Betula murgabica|V.N.Vassil. Мургаб хурăнĕ
Betula nana|L. Карлик хурĕн е ерник
Betula neoalaskana|Sarg. Çĕнĕ Аляска хурăнĕ
Btname|Betula nigra|L. Хура хурăн
Betula occidentalis|Hook.} Анăç хурăнĕ
Betula ovalifolia|Rupr. Овал çулçăллă хурăн
Betula ovczinnikovii|V.N.Vassil. Овчинников хурăнĕ
Betula pamirica|Litv. Памир хурăнĕ
Betula papyrifera|Marshall Хут хурăнĕ
Betula paramushirensis|Barkalov Парамушир хурăнĕ
Betula pendula|Roth Шатра хурăн
Betula platyphylla|Sukaczev Лаптак çулçăллă хурăн
Betula populifolia|Marshall Тирĕк çулçăллă хурăн
Betula potamophila|V.N.Vassil. Юханшыв юратакан хурăн
Betula potaninii|Batalin Потанин хурăнĕ
Betula procurva|Litv. Чалăш хурăн
Betula psammophila|V.N.Vassil. Хăйăр юратакан хурăн
Betula pubescens|Ehrh. Тĕклĕ хурăн
Betula pumila|L. Шурлăх хурăнĕ
Betula pyrolifolia|V.N.Vassil. Грушанкă çулçăллă хурăн
Betula raddeana|Trautv. Радде хурăнĕ
Betula regeliana|V.N.Vassil. Регель хурăнĕ
Betula rockii|(Rehder) C.-A.Jansson Рокка хурăнĕ
Betula saksarensis|Polozhij & A.T.Malzeva Саксар хурăнĕ
Betula saposhnikovii|Sukaczev Сапожников хурăнĕ]
Betula saviczii|V.N.Vassil. Савич хурăнĕ
Betula schmidtii|Regel Шмидт хурăнĕ е тимĕр хурăн
Betula seravschanica|V.N.Vassil. Зеравшан хурăнĕ
Betula sessilis|Kom.
Betula sunanensis|Y.J.Zhang Сунань хурăнĕ
Betula szechuanica|(C.K.Schneid.) C.-A.Jansson Сычуань хурăнĕ
Betula tadzhikistanica|V.N.Vassil. Таджикистан хурăнĕ
Betula tianschanica|Rupr. in Ost.-Sack. & Rupr. Тяньшань хурăнĕ
Betula turkestanica|Litv. Туркестан хурăнĕ
Betula tuturinii|V.N.Vassil. Тутурин хурăнĕ
Betula utilis|D.Don Гималай хурăнĕ
Betula wuyiensis|J.B.Xiao Уишань хурăнĕ
Betula zinserlingii|V.N.Vassil. Цинзерлинг хурăнĕ
Betula alpestrisBetula × alpestris|Fr. Альп хурăнĕ]]
Betula aurataBetula × aurata|Borkh. Ылтăн тĕсле хурăн
Betula avatshensisBetula × avatshensis|Kom. Авача хурăнĕ
Betula baicalensisBetula × baicalensis|Sukaczev Байкал хурăнĕ
Betula bottnicaBetula × bottnica|Mela Ботника хурăнĕ
Betula caeruleaBetula × caerulea|Blanch. Кăвак хурăн
Betula dugleanaBetula × dugleana|Lepage Джанет Дагл хурăнĕ= {{bt|Betula glandulosa|Michx. × {{bt|Betula neoalaskana|Sarg.].
Betula dutillyiBetula × dutillyi|Lepage Дютийи хурăнĕ. [= {{bt|Betula glandulosa|Michx. × {{bt|Betula minor|Sarg.].
Betula eastwoodiaeBetula × eastwoodiae|Sarg. Иствуд хурăнĕ]]
Betula horneiBetula × hornei|E.J.Butler Хорн хурăнĕ
Betula jackiiBetula × jackii|C.K.Schneid. Джек хурăнĕ
Betula murrayanaBetula × murrayana|B.V.Barnes & Dancik Муррей хурăнĕ
Betula purpusiiBetula × purpusii|C.K.Schneid. Пурпус хурăнĕ
Betula raymundiiBetula × raymundii|Lepage Реймунд хурăнĕ
Betula sandbergiiBetula × sandbergii|Britton Сандберг хурăнĕ
Betula sargentiiBetula × sargentii|Dugle Сарджент хурăнĕ
Betula uliginosaBetula × uliginosa|Dugle яяя 
Betula utahensisBetula × utahensis|Britton Юта хурăнĕ
Betula vologdensisBetula × vologdensis|Tzvelev Вологода хурăнĕ
Betula winteriBetula × winteri|Dugle Уинтер хурăнĕ
Betula zimpeliiBetula × zimpelii|Junge Цимпель хурăнĕ

Хурăн ӳнерте[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Аркадий Рылов. Зелёный шум.
1904. Пир, çу. Патшалăх Третьяков галерейи, Патшалăх Вырăс музейĕ
Исаак Левитан. Ылтăн кĕр.
1895. Пир, çу. Патшалăх Третьяков галерейи
Архип Куинджи. Хурăн кати.
1879. Пир, çу. Патшалăх Третьяков галерейи
Александр Головин. Хурăнсем.
1908—1911. Хут, гуашь. Патшалăх Третьяков галерейи
Аркадий Рылов. Вăрманта.
1905. Пир, çу. Киров облаçĕн В. М. тата А. М. Васнецовсен ячĕллĕ ӳнер музейĕ

Усă курни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Асăрхатарусем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ 1 тата 2 World Checklist of Betula. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew.
  2. ^ 1 тата 2 Флора Восточной Европы, т. 11./ Под ред. Н. Н. Цвелёва. М.; СПб; Тов-во научных изданий КМК. 2004. — с. 65
  3. ^ Лантратова А. С. Деревья и кустарники Карелии : Определитель. — Карелия. — ISBN 5-7545-0369-5
  4. ^ Бетулин
  5. ^ Ячĕ Betula davurica Pall.IPNI тата Растительные ресурсы России. Т. 1 килĕшӳллĕн; ячĕ Betula dahurica Pall.Kew килĕшӳллĕн


Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  • Корчагина И. А. Жизнь растений. В 6-ти т. М.Просвещение. 1980, т. 5. Ч. 1. Цветковые растения, с. 311—324|.
  • Данченко А. М. Популяционная изменчивость берёзы. Новосибирск:Наука, Сиб. отд-ние. 1990, с.202.
  • Данченко А. М., Трофименко Н. М. Экология семенного размножения берёзы. Новосибирскă Наука, Сиб. изд. фирма.1993.с.182.
  • Ботаника. Энциклопедия «Все растения мира»: Пер. с англ.М.: Könemann. 2006 . с.142—144.
  • Пономарёв Н. А. Берёзы СССР. М.: Гослестехиздат.1932.247.
  • Черняева Г. Н., Долгодворова С. Я., Бондаренко С. М.Экстраутивные вещества берёзы. Красноярск.1986. с.122.
  • Иллюстрированный определитель растений Ленинградской области. М.:Товарищество научных изданий КМК.2006.с.167.
  • Животные и растения. Иллюстрированный энциклопедический словарь.М.:Эксмо.2007.с.117-119.
  • Растительные ресурсы России: Дикорастущие цветковые растения, их компонентный состав и биологическая активность. М.:Товарищество научных изданий КМК. 2008.Т.1. Семейства Magnoliaceae — Juglandaceae, Ulmaceae, Moraceae, Cannabaceae, Urticaceae. с.164—176.
  • Куданова З.М. Определитель высших растений Чувашской АССР. — Чуваш. кн.изд-во.
  • Подымов А.И., Суслов Ю.Д. Лекарственные растения Марийской АССР. — Марийское кн.изд-во.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]


Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.
Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.