Хир кÿренĕ
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Кӳрен (пĕлтерĕшсем) пăхăр.- «Пăсара» ыйтни кунта куçать; çавăн пекех урăх пĕлтерĕшсене пăхăр.
Хир пăсари, е хир кÿренĕ — сăсар йышшисем шутне кĕрекен чĕрчун. Хир пăсари тесе ăна ахальтен каламан, вăл ытларах уй-хирте, çаранлă вырăнсенче пурăнать. Вăрман хĕррисене, вĕтлĕхе хир пăсарисем апат шырама çеç каяççĕ. Çын пурăнакан вырăна тиркеççĕ. Хир пăсари - чăн-чăн çăткăн чĕрчун. Вăл кăшлакан чĕрчунсемпе кăна тăранса пурăнать. Хăйĕн валли ятарласа йăва туса аппаланмасть çак пăсара - сăвăр, тыркас, арлан йăвисене пысăклатса йышăнать. Пĕр вырăнта нумай пурăнмасть - апат пĕтсе çитсен урăх вырăна пурăнма куçать. Çу уйăхĕнче ами 8-10 çура тăвать. Çурисем икĕ уйăхран-икĕ уйăх çурăран уйрăм пурăнма пуçлаççĕ. Пирĕн тăрăхра хир пăсари йышĕ 100 пуçран иртмест. В. Г. Егоров сăмахсарĕнчен[1]:
Пăсара, «хорёк»; МК кӳзӳн, туркм., кумык, сасык гёзен, кирг. кӳзӧн, сасык кӳзӧн, казах. сасыккӳзен, к. калп. (сасык) кузен, узб. сассик кузан, алт. В, хак. кӳзен, уйг. Син. сасык кӧзӧн, башк., тат. (сасы) козән «хорёк»; тув, кӳзен «колонок», «куница»; монг. (Бурдуков) ӳмкил кӳрене «хорёк» (кӳренг «коричневый»); ср. калм. курн «хорёк». В древнее время и в чувашском языке для обозначения хорька, по-видимому, было слово кӳрен: по общему признанию венгерских лингвистов, венгры свое gӧrе́ny «хорёк» заимствовали из древнечувашского языка (Gоmbосг. BTLU 72—73). Слово пăсара возникло, вероятно, тоже давно: ср. удм. бызара (< чув.) «суслик» и мар. пушара «хорёк»; пăсара представляет собой древнее причастие от глагола пăсар (букв. «испускающий газы, ветры»); так назван он по характерному для него запаху; ср. уйг. сесикчи, азерб. гогарча, тур. кокарча «хорёк» (букв. «вонючка»); ср. русск. выхухоль от несохранившегося хухать «вонять»; у Даля: „И хохуля себя не хулит, даром что воняет“.
Çапла вара, «пăсара» тенине, ахăртнех, таксономи тулашĕнчи ят теме тивет.
Çавна май пĕр историе аса илни вырăнлă[2].
...Унтан: «Тĕнчере мĕн чупать?» — тесе ыйтрĕ <вĕрентевçĕ>. Ачасем: «Лаша, сурăх, качака путекки, сысна çури», — теççĕ. Эпĕ: «Пăсара чупать», — терĕм. Ачасем ахăл-ахăл кулса ячĕç. Учитель ман пата пырса хăлхаран тытрĕ те: «Эсĕ, ачам, вĕренме килнĕ е култарма-асма, аннӳ хыçне кайса вырт-ха», — тесе тĕртсех кăларса ячĕ. Эпĕ шкултан тухрăм та макăра-макăра килелле чупрăм.
— Анне, анне, — тетĕп куççуле шăла-шăла. — Пăсара чупмасть-им?
— Мĕнле чупмасть? Пĕтĕм чăх-чĕппе çавах пăвса пĕтерчĕ. Чăх мăйне татать те Карачăмсен вут шаршанĕ айне чупса кĕрсе пытанать.
Атте мана шкултан кăларса яни çинчен пĕлсен: «Тьфу! çав учитель пулать-и вара вăл», — тесе мăкăртатрĕ. Урама тухсан ачасем мăшкăллама тытăнчĕç. «Пăсара, пăсара», — тесе ăнран яратчĕç.
Каçăсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- Хир пăсари 2011 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
- Mustela eversmanni Lesson, 1827 -Хир пăсари 2007 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
- Çĕпĕр зоологи музейĕн сайчĕ çинчи стаья (Хир пăсари - Mustela eversmanni Lesson, 1827) 2008 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
- Хир пăсари çинчен ӳкерчĕксемпе 2007 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
Асăрхавсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- ^ Этимологический словарь чувашского языка (1964)
- ^ Никитин, Ефим. Пурнăç çулĕ такăр мар — Электронлă вулавăш (Çаках тепĕр тĕлте те (5 Ака, 2022 Тăван Атăл, 3 №, пуш, 2022 çул) пур)