Ашина

Тĕрĕк хаканлăхĕ

Ашина — халапа ĕненсе, хăйĕн йăх йĕрне кашкăр амин мăнукĕнчен авалхи тĕрĕк тĕрĕк хаканĕсен ăрачĕ.

Бумын (аслă турат) тата Истеми (кĕçĕн турат) хаканĕсем ăрава пуçарса яраканнисем пулаççĕ. Престол наследовался по лествичному принципу: «старшему брату наследовал младший, племянник дяде». Ăратран тухнă çынсем хакан хыççăн пĕрремĕш аслă чиновник (ябгу), астул нĕселĕсем — тегин, шад, çарпуçĕсем — суйбаши, элтепер пахăнуллă йăхсен пуçлăхĕсен вырăнĕсене йышаннă.

Ашина ăрăвĕ пулса тухни (халап)

Таншура Ашина епле пулса тухни пирки халап пур. Халапа тăнласан, сĕм-авал Ашина хун ăрачĕ пурăннă. Çав ăрата кӳршĕ йăхсем çĕмĕрсе пĕтернĕ, хырăмлă пĕр хĕрарăм кăна в Гаоцзюйрен (Алтай) çурçĕр-анăçалла ту çинчи чуллă хăвăлта çăлăнса юлнă (Ромул тата Рем танл.). Кунта кашкăр йӑви пулнă. Ачана çуратнă чухне хĕрарăм çут тĕнчерен уйрăлса каять, арçын ачана вара ултă çураллă кашкăр ами çитĕнтерет. Çак арçын ачаран хунсен Ашина-Эди (Эди Ж/эди çиччĕмĕш) патша ăрачĕ пуçланса каять.

Тухăç турачĕ

Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕ:Çутă облаçĕ – тӳрĕ тытăмлăхĕ, тĕттĕм – сĕмлĕх сфери.}}      Тухăç Тĕрĕк хаканлăхĕ: Çутă облаçĕ – тӳрĕ тытăмлăхĕ, тĕттĕм – сĕмлĕх сфери.

• Бумын — 542—552, хакан с 551
• Кара Иссык Хан — хакан 553—554
• Мукан-каган — хакан 554—572
• Тобо Хан — хакан 572—581
• Амрак — каган 581
• Бага-Ышбара хан — хакан 581—587
• Чоллыг-Джагбу-Бага хан — хакан 587—588
• Юн-Улуг — хакан 588—599
• Кара-Чурин-Тюрк — хакан 599—603

Анăç турачĕ

Тĕрĕк хаканлăхĕн анăç пайĕн тăрăмĕсем

• Истеми хан — Тĕрĕк хаканлăхĕн анăç пайĕн тăрăмĕ (джабгу) 554—576
• Кара-Чурин-Тюрк — Тĕрĕк хаканлăхĕн анăç пайĕн тăрăмĕ (джабгу) 576—599
• Нили-хан — Тĕрĕк хаканлăхĕн анăç пайĕн тăрăмĕ (джабгу) 599—603

Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕн хаканĕсем

• Нили-хан — хакан 603—604
• Басыл-тегин — хакан 604
• Таман хан — хакан 604—612
• Шегуй хан — хакан 612—618
• Тун-Джабгу хан — хакан 618—630
• Кюлюг-Сибир хан — хакан 630—631
• Сы-Джагбу хан — хакан 631—633
• Нишу Дулу хан — хакан 633—634
• Ышбара-Толис-шад хан — хакан 634—639
• Халлыг Ышбара-Джагбу хан — хакан 653—657
• Ашина Дучжи хан — хакан 676—679
• Ашина Хушэло-шад — хакан 693—704

Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕн тулă хаканĕсем

• Юкук Ирбис-Дулу хан — хакан 638—653
• Халлыг Ышбара-Джагбу хан — хакан 653—657
• Ашина Мише-шад — хакан 657—662
• Ашина Юанькин-шад — хакан 679—693
• Ашина Хушэло-шад — хакан 693—704

Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕн нушиби хаканĕсем

• Иль-Кюлюг-шад Ирбис-хан — хакан 639—640
• Ирбис-Ышбара-Джагбу хан — хакан 640—641
• Ирбис-Шегуй хан — хакан 642—650
• Халлыг Ышбара-Джагбу хан — хакан 650—657
• Ашина Бучжень-шад — хакан 657—667
• Ашина Хушэло-шад — хакан 679—704

Хăшпĕр хаканĕсем

• Ашина Чеби — карлук хаканĕсен мăн аслашшĕ, Ашина тухăç турачĕнчен тухнăскер.
• Бильге Кюль Кадыр-хан — карлуксен хакан титулне илнĕ джабгу.
• Седе Иши — басмыл хаканĕ, 2-мĕш Тĕрĕк ханлăхĕн юлашки хаканне — Озмыша — вĕлернĕскер.
• Хорезмшах Мухаммед — анăç тĕрĕк карахан хаканĕсен тăхăмĕ, Хорезм патшалăхĕн юлашки тăрăмĕ.

Çавăн пекех

• Тĕрĕк хаканлăхĕ
• Анăç Тĕрĕк хаканлăхĕ
• Тухăç Тĕрĕк хаканлăхĕ

Вуламалли

• Ганиев Р.Т. Восточно-тюркское государство в VI - VIII вв. — Екатеринбург: Издательство Уральского университета, 2006. — С. 152. — ISBN 5-7525-1611-0

Каçăсем

• Ашина // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
• Ашина Л. Н. Гумилёвăн «Авалхи тĕрексем» кĕнекинче
• Казахстан кун-çулĕ. Тĕрĕк хаканлăхĕ 2009 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 19-мӗшӗнче архивланӑ.
• Иккĕмĕш тĕрĕк хаканлăхĕ 2010 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 31-мӗшӗнче архивланӑ.
• Авалхи тĕрĕксен чĕрчун этепĕ