Хуналуг чӗлхи

Хуналуг/Khinalug(вӑл та ҫырни Khinalig, Khinalugi, Xinalug(h), Xinaliq е тата Khinalugh) - Ҫурҫӗр-Хӗвелтухӑҫ Кавказӗн чӗлхи (унта 3000-е яхӑн ҫын Хуналг тата Гюлюстан ялӗсенче, Губин районӗнчи ту ҫинче, ҫурҫӗр Азербайджан теҫҫӗ. Вӑл ҫурҫӗр кавказ чӗлхин ҫемйинче хӑйӗн никама пӑхӑнман турачӗ пулса тӑрать.

Хиналуг ҫухалнинчен тата классификацилес хӑрушлӑх пур, мӗншӗн тесен ҫак тӗнчери ЮНЕСКО чӗлхисем ҫухалнинчен питӗ хӑрушӑрах.

Истори

Хуналуг-Губин районӗнчи Хуналуг-Азербайджан чӗлхи. Малтанхи тӗпчевҫӗсем ӑна Ҫурҫӗрпе Хӗвелтухӑҫ Кавказ чӗлхин лезгин ҫемйин членӗ дагестан ҫемйин членӗ тесе малтанах класа кассификациленӗ, хиналг чӗлхи ялти официаллӑ чӗлхепе шутланать пулин те, унта ытларах наци азербайджан чӗлхи официаллӑ майпа пӗлӳ парас тата нехиналугла носительсемпе хутшӑнас тӗлӗшпе усӑ курнӑ. Хиналг чӗлхи ҫухалас хӑрушлӑх патне илсе пыракан чӗлхе шутланать. Юлашки ҫулсенче вӑл пурӑнакан яла илсе пыракан ҫул юрӑхсӑра тухнӑ, ҫавна пула района пуринчен ытла изоляциленӗ.

Фонологи

Хиналуга валли латин орфографийӗ 2007 ҫулта Мускав патшалӑх университечӗн лингвистсен командипе ялта шкулти учительсемпе пӗрле ӗҫлеме йӗркеленӗ. Ӑна таблицӑсенче курсивпа палӑртнӑ.

Хупӑ сасӑсем

Хупӑ сасӑсем

		Labial	Dental	Postalveolar	Palatal	Velar	Uvular	Pharyngeal	Glottal
Nasal		[m] m	[n] n
Plosive	сасӑсӑр кӗске	[p] p	[t] t			[k] k
	сасӑсӑр вӑрӑм	[pː] pp	[tː] tt			[kː] kk	[qː] qq
	сасӑллӑ	[b] b	[d] d			[ɡ] g
	эжективлӑ	[pʼ] p'	[tʼ] t'			[kʼ] k'
Affricate	сасӑсӑр кӗске		[t͡s] c	[t͡ʃ] ç		[k͡x] kx 3	[q͡χ] q
	сасӑсӑр вӑрӑм		[t͡sː] cc	[t͡ʃː] çç
	сасӑллӑ			[d͡ʒ] j
	эжективлӑ		[t͡sʼ] c'	[t͡ʃʼ] ç'			[q͡χʼ] q'
Fricative	сасӑсӑр	[f] f	[s] s	[ʃ] ş		[x] kh 2	[χ] x	[ħ] hh 4	[h] h
	сасӑллӑ	[v] v	[z] z	[ʒ] z̧1		[ɣ] gh 2	[ʁ] ğ	[ʕ] ʕ 4
Трель			[r] r
Аппроксимаци			[l] l		[j] y

¹ Орфографири Седилла <z> аялти пайӗн варринче

² Kh тата gh сайра тӗл пулаҫҫӗ.

³ Kx сыпӑк сайра питӗ тӗл пулать.

⁴ Тӗп карланкӑ ытларах арабла кивҫенсенче тӗл пулаҫҫӗ.

Уҫӑ сасӑсем

Хиналугра тӑхӑр уҫӑ та тӑватӑ дифтонг.

	Фасад		Каялла
	ҫаврака мар	ҫаврака	Ҫаврака мар	Ҫаврака
Ҫӳлӗ	[i] i	[y] ü	[ɯ] ı	[u] u
Вӑтам	[e] e	[ø] ö		[o] o
Лутра		[œ] ə		[a] a

Дифтонгсем кӗреҫҫӗ: [iu] [ui] [oe] [oa].

Сӑмах запасӗ

Ҫак сӑмахсене Хуналуг ҫинчен фонетикӑлла ҫырнӑ:

Хуналуг пӗртен-пӗр число	Хуналуг нумай	Акӑлчанла куҫару(Акӑлчанла)
arhaz	arhazırdır	pen (enclosure for livestock)
c’imir	c’imirdir	sparrow
izin	izindir	gingiva
kırab	kırabırdır	galoshes
mısır	mısırdır	rope
nek’id	nek’idirdir	back
t’uk’un	t’uk’undur	cheek
t’umbol	t’umboldur	prune
ustot	ustoturdur	pepper
ustul	ustuldur	table
dalıg	dalιgιrdιr	work
culoz	culozurdur	tooth
jalkan	jalkandιr	mane
kotuk	kotukurdur	tree stump
mekteb	mektebirdir	school (compare: maktab)
mizer	mizerdir	textile

Алфавит

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35	36	37
А	А̃	Аь	Б	В	Г	Гъ	ГӀ	ГӀв	Д	Дж	Дз	Е	Е̃	Ж	З	И	И̃	Й	К	Кв	Кк	Кх	Кхв	Кхкх	Къв	Кь	КьӀ	КӀ	КӀв	Л	Лъ	М	Н	О	О̃	Оь
а	а̃	аь	б	в	г	гъ	гӀ	гӀв	д	дж	дз	е	е̃	ж	з	и	и̃	й	к	кв	кк	кх	кхв	кхкх	къв	кь	кьӀ	кӀ	кӀв	л	лъ	м	н	о	о̃	оь

38	39	40	41	42	43	44	45	46	47	48	49	50	51	52	53	54	55	56	57	58	59	60	61	62	63	64	65	66	67	68	69	70	71	72	73	74
П	Пв	ПӀ	Р	С	Т	Тт	ТӀ	ТӀв	ТӀтӀ	У	У̃	Уь	Ф	Х	Хъ	Хъв	Хь	ХӀ	Ӏ	Ӏъ	Ц	Цв	Цц	ЦӀ	ЦӀв	Ч	Чч	ЧӀ	ЧӀв	Ш	Шв	Ъ	Ы	Э	Ә	Ә̃
п	пв	пӀ	р	с	т	тт	тӀ	тӀв	тӀтӀ	у	у̃	уь	ф	х	хъ	хъв	хь	хӀ	Ӏ	Ӏъ	ц	цв	цц	цӀ	цӀв	ч	чч	чӀ	чӀв	ш	шв	ъ	ы	э	ә	ә̃