Хушма ĕçхĕл

Хушма ĕçхĕл е деепричасти, — глаголăн сăпатсăр форми, урăхла каласан вăл наклонени, вăхăт, хисеп тата сăпат тăрăх улшăнман сăмах. 1920-1930 çулсенче шкулти вĕренӳ кĕнекисенче ĕçхĕлтеш терминпа усă курнă. Деепричасти тĕп ĕç çумĕнчи хушăмлă ĕçе пĕлтерет (васкаса тумлантăм; ĕçлемесĕр пурăнать; тăрăшсан пулать), предложенире яланах глаголăн сăпатлă формине ăнлантарать, ытларах чухне каланăлăхташ пулать.

Чăваш чĕлхинчи деепричастисене икĕ ушкăна уйăраççĕ:

авал пулса кайнисем — -сан (-сен), -сассăн (-сессĕн), -са (-се), -а (-е) аффикслă формăсем;
хальтерех пулса кайнисем —иччен, -массерен (-мессерен), -нăçем (-нĕçем), -нăçемĕн (-нĕçемĕн), -уçăн (-ӳçĕн) аффикслă формăсем.

Хăш-пĕр деепричасти формисен хирĕçлев аспекчĕ пур, вăл глагол тĕпĕ çумне -ма (-ме) аффикс хушăннипе пулать: вуласа — вуламасăр, итлесе — итлемесĕр; вуласан — вуламасан, итлесен — итлемесен. -л (-е) аффикслă деепричасти формине пуплевре ытларах икĕ хут калаççĕ: вула-вула, чупа-чупа, сике-сике.

Уçă сасăпа пĕтекен глагол тĕпĕ çумне уçă сасăпа пуçланакан деепричасти аффиксĕсем хушăннă чухне морфемăсен чиккинче тĕрлĕ улшăнусем пулса иртеççĕ (пĕр уçă сасси тухса ӳкет е икĕ уçă сасă хушшине хупă сасă кĕрсе ларать):

вула + иччен > вуличчен; вула + а > вула; ĕçле + ӳçĕн > ĕçлӳçĕн (пĕр уçă сасси тухса ӳкет);
ту + иччен > тăвиччен; çу + иччен > çăвиччен; сӳ + иччен > сĕвиччен; ту + уçăн > тăвуçăн (в сасă кĕрсе ларать);
çи + иччен > çийиччен; те + иччен > тейиччен; çи + ӳçĕн > çийӳçĕн; çи + е > çие (й сасă кĕрсе ларать).

Чылай деепричасти форми, -иччен тата -а (-е) аффикслисемсĕр пуçне, чăваш чĕлхинче çеç тĕл пулать, вĕсем ытти тĕрĕк чĕлхисенче çук.

Хăш-пĕр деепричасти формисем чĕлхе аталанса пынă май хыçсăмаха (каçа, кура, пула), союза (тесе, тесен, пулсан, мĕншĕн тесен, пулсан та), татăка (пулсан, пулин) тухса кайнă.

Литература

Павлов И.П. Хальхи чăваш литература чĕлхи. Ш., 1965;
Сергеев Л.П., Котлеев В.И. Чăваш чĕлхи. Ш., 1988; 2-мёш кăларăм. Ш., 1993.