Чăваш чĕлхин историйĕ

Andras Rona-Tas

Чăваш чĕлхин историйĕ — чăваш чĕлхи хăш вăхăтсенче еплерех пулни тата çавна йĕрлесе тухни. Паллах, нихăш чĕлхе те пĕлĕтрен йăтăнса анмасть. Хуть те мĕнле тарăн аваллăха пăхса тухсан та, яланах татах та авалраххи пур. Чăваш чĕлхине вара хăçăн тĕнчере «чăваш» сăмах çуралать, çав вăхăтран пăхса тухни вырăнлă.

Пётр Яковлевич Яковлев чĕхеçĕ çырнинчен:

Чăн-чăн тексчĕ (выр.)  

В последние десятилетия в чувашском языкознании утвердилась периодизация, предложенная А. Рона-Ташем. <...>

1. Булгарские диалекты – от диал.

2. Раннедревнебулгарский – прибл. 463 г.;

3. Позднедревнебулгарский:

I. 463–650 гг.;

II. С 650 г. по VIII–IX вв.;

III. С VIII–IX вв. по 1235 г.

4. Раннесреднебулгарский – 1235–1430 гг.

5. Позднесреднебулгарский – 1430–1551 гг.

6. Новобулгарский или чувашский:

– раннечувашский – до 1723 г.;

– среднечувашский – до 1870 г.;

– позднечувашский – до 1917 г.

7. Современный чувашский – с 1917 г.

См. об этом подробнее: Рона-Таш А. Проблемы периодизации и источники истории чувашского языка // Проблемы исторической лексикологии чувашского языка. – Чебоксары, 1980. – С. 3–13. (Труды / ЧНИИ; вып. 97).

<Куçару: Юлашки вунçуллăхсенче А. Рона-Таш сĕннĕ периодизаци çирĕпленнĕ. <...>

1.Пăлхар диалекчĕсем — диал. тенинчен

2.Ирхи авалхи пăлхар – çавр. 463 ç.;

3.Кайранхи авалхи пăлхар:

I. 463–650 çç.;

II. 650 ç. пуçласа VIII–IX ĕмĕрсемччен;

III. VIII–IX ĕмĕрсенчен 1235 ç. таран

4. Ирхи вăта пăлхар – 1235–1430 çç.

5. Кайранхи вăта пăлхар – 1430–1551 çç.

6. Çĕнĕ пăлхар е чăваш:

– ирхи чăваш – 1723 ç. таран;

– вăта чăваш – 1870 ç. таран;

– кайранхи чăваш – 1917 ç. таран

7. Хальхи чăваш – 1917 ç. таран

Кун пирки тĕплĕнрех çакăнта: Рона-Таш А. Проблемы периодизации и источники истории чувашского языка // Проблемы исторической лексикологии чувашского языка. – Чебоксары, 1980. – С. 3–13. (Труды / ЧНИИ; вып. 97).}}

Лия Сергеевна Левитская çак ыйтусем çине еплерех пăхнине сăнар (1966, диссертаци).

Чăн-чăн тексчĕ (выр.)  

Древнечувашский язык (VI–IX вв.) <...> Под «древнечувашским» языком мы понимаем языковое состояние, дошедшее до нас в различных памятниках булгарского языка Х в. (гл. обр. заимствования венгерского языка и глоссы дунайских болгар).

<Куçару: «Авалхи чăваш чĕлхи» (VI–IX ĕмĕрсем). <...> «Авалхи чăваш» тесе эпир пăлхар чĕлхин ĕмĕрĕчченхи палăкĕсенче сыхланнă тăрăма калатпăр (тĕпрен илсен, венгр чĕлхинче йышăннисем тата Дунайçи пăлхар глосĕсем).>

Чăн-чăн тексчĕ (выр.)  

«Старочувашский язык» (IX–XIII вв.) <...> Под «старочувашским» языком мы понимаем язык булгарских эпитафий XIII–XIV вв. Однако следует учесть, что в формировании современного чувашского языка уже в то время участвовало несколько компонентов, в том числе разговорные диалекты булгарского (и не булгарского?) типа.

<Куçару: «Кивĕ чăваш чĕлхи» (IX–XIII ĕмĕрсем). <...> «Кивĕ чăваш» тесе эпир XIII–XIV ĕмĕрсенчи пăлхар эпитафийĕсен чĕлхине калатпăр. Анчах та чăваш чĕлхи йĕркеленнĕ чухне ун чухнех темиçе компонент хутшăннă, вăл шутра пăлхар (тата пăлхар мар) евĕрлĕ калаçу чĕлхисем.>

Çавăн пекех, Чăваш чĕлхин историне еплерех периодлассине Н. И. Егоров çырса кăтартни те кăсăклă.

Чăн-чăн тексчĕ (выр.)  

Доступную обозрению с высоты современного состояния тюркской компаративистики наиболее раннюю эпоху в истории булгаро-чувашского языка в тюркологии принято называть огурской. Огурская эпоха (середина первого тысячелетия до нашей эры - начало нашей эры) является временем формирования основных характерных признаков протобулгарского (огурского) языка. ...Древнебулгарская эпоха (IV-VI I века) истории булгаро-чувашского языка ... ...В среднеболгарскую эпоху (VIII-XV I вв.) ... ... ещё в дозолотоордынский период­ (VII I в. - 1235 г.) окончательно сложились все основные характерные черты булгарского языка, ставшего в последствии основой современного чувашского языка ... ... золотоордынский период (1236 - 1444 г.г.) происходят существенные изменения в этноязыковой ситуации в Среднем Поволжье, связанны с монгольским завоеванием края ... ... постозолотоордынский период (1361-1444 гг.) происходят вторичные глобальные этноязыковые и территориальные изменения в регионе. ... ... Завершающий, казанский период (1445-1551 гг.) среднебулгарской эпохи сыграл важную роль в окончательном сформировании ряда специфических особенностей современного чувашского языка. ... ... Новобулгарская или чувашская эпоха начинается с времени вхождения Чувашии в состав Русского государства (1551 г.) и продолжается до наших дней. ...

<Кĕскен куçарса ăнлантарни: Н. И. Егоров Андраш Рона-Таш çулĕсемпех пырать, анчах кунта хăйĕн уйрăмлăхĕсем те пур>

Anna Dybo

Малалла А. В. Дыбо шухăшĕпе паллашар:

Чăн-чăн тексчĕ (выр.)  

Историю развития чувашской фонетической системы (прежде всего гласных звуков) А.В. Дыбо делит на следующие этапы: древнечувашский (булгарский), среднечувашский (волжско-булгарский) и собственно чувашский (новочувашский). Первый этап включал в себя время с отделения дальнего предка чувашского от остальных тюркских языков до прихода его потомков на Волгу, то есть с рубежа нашей эры до IX в. н.э. Второй этап берет свое начало с IX в. и завершается к XIV—XV вв., скорее всего, к концу XIV в. Третий этап начинается, соответственно, с XV в. и продолжается до наших дней [14, с. 224].

<Куçару: Чăваш чĕлхин фонетикăлла тытăмĕн (чăн малтанах уçă сасăсен) аталанăвĕн историне А. В. Дыбо çак тапхăрсем çине пайлать: авалхи чăваш (пăлхар), вăтам чăваш (Атăлçи Пăлхар) тата чăваш (çĕнĕ чăваш) хăй. Пĕрремĕш тапхăра чăваш чĕлхин авалхи несĕлĕ ытти тĕрĕк чĕлхисненчен уйрăлнинчен пуçласа вăл Атăлçие килнĕчченхи вăхăт кĕрет, — хальхи эрă пуçланнинчен XV ĕмĕр таран. Иккĕмĕш тапхăр: IX ĕмĕртен XIV—XV ĕмĕрсемччен, тен, XIV ĕмĕр вĕçĕччен. Виççĕмĕш тапхăр: XV ĕмĕртен паянхи кунчченех [14, с. 224].>

Ку цитатăра кăтартнă çăлкуç ([14, с. 224]) ак çакна пĕлтерет: Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка / отв. ред. Э.Р. Тенишев, А.В. Дыбо. М.: Наука, 2006. 908 с. // с.224.

Вуламалли

Чăвашла

• Лебедева Е. А. Чӑваш чӗлхин историйӗ: Методика кӑтартӑвӗсем / И.Н.Ульянов яч. Чӑваш патшалӑх ун–чӗ. Шупашкар: Чӑваш ун–чӗн изд–ви, 1991. 12 с.
• Лебедева Е. А. Чӑваш чӗлхин историйӗ: Программӑпа методика кӑтартӑвӗсем / И.Н.Ульянов яч. Чӑваш патшалӑх ун–чӗ. Шупашкар: Чӑваш ун–чӗн изд–ви, 1998. 24 с.
• Федотов М. Р. Чăваш чĕлхин историйĕ. 1-мĕш пайĕ. Сасăсем. 2-мĕш каларăм. Вĕренӳ пособийĕ. Шупашкар, 1979.
• Андреев, Владимир. Чăваш чĕлхин историйĕ - çырулăх куçĕпе — Шкулта интернет-журнал.
• Чăваш чĕлхин историйĕ / Автор-хатĕрл. Л.В. Коротаева – Çтерлĕ: Пушкăрт патшалăх университечĕн Çтерлĕ филиалĕ, 2015. – 88 с. (Количество экземляров – 25).
• Чăваш чĕлхин историйĕ / Автор-хатĕрл. Л.В. Власова. – Çтерлĕ: Çтерлĕ патшалăх педагогика академийĕ, 2008. – 27 с. (Количество экземпляров – 10).

Вырăсла

• Федотов М.Р. В.В. Радлов и Н.И. Ашмарин о происхождении чувашского языка // Советская тюркология. 1971. №5;
• Егоров Н. И. Глоттогенез чувашский — Электронлă чăваш энциклопедийĕнчи статья
• Егоров Н. И. ХРОНОТОПОЛОГИЯ ЧУВАШ­СКОГО ЯЗЫКА — Электронлă чăваш энциклопедийĕнчи статья
• Егоров Н. И. ПЕРИОДИЗАЦИЯ ИСТОРИИ ЧУВАШСКОГО ЯЗЫКА — Электронлă чăваш энциклопедийĕнчи статья
• Рона-Таш А. Проблема периодизации и источники истории чувашского языка // Проблемы исторической лексикологии чувашского языка / НИИ яз., лит., истории и экономики при Совете Министров Чуваш. АССР. Чебоксары, 1980. Вып. 97. С. 3–13.
• Желтов, П. В. Исследования исторического развития чувашского языка : [моногр.] / П. В. Желтов. – Чебоксары : Изд-во Чуваш. гос. ун-та, 2013. – 165 с.

Акăлчанла

• Rona-Tas A. The periodization and sources of Chuvash linguistic history // Chuvash Studies. Budapest, 1982.

Каçăсем

• Вебинар «Чувашский язык как отражение истории чувашского народа» Архивленĕ 24 Ҫурла уйӑхӗн 2019 çулта.