Чингисхан

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Чингисхан
монг. Чингис хаан [tʃiŋɡɪs χaːŋ]
Çуралнă чухнехи ят Тэмуджин (Темучжин)
Чӑн ят Lua йӑнӑшӗ: expandTemplate: template "lang-mis" does not exist.
Çуралнă вăхăт 1155 е 1162
Çуралнă вырăн Онон
Вилнĕ вăхăт Çурла, 25, 1227
Вилнĕ вырăн
Гражданлăх
Пăхăнулăх
Ашшĕ Есугей
Амăшĕ Оэлун
Арăмӗ Бортэ, Хулан, Есугэн,Есуй
Ачисем Джучи, Чагатай, Угедей, Толуй, Кюльхан, Харачар, Чахур, Хархад, Ходжин-бэги, Цэцэйхэн, Алангаа, Тэмулэн, Алдуун
Автограф Изображение автографа
Логотип Викисклада Медиафайлы на Викиампар


Чингисха́н (монг. Чингис хаан [tʃiŋɡɪs χaːŋ], харпăр ячĕ — Тэмуджин, Темучин, Темучжин, 1155 е 1162 - 25 çурла 1227) — Монгол патшалăхĕн никĕслекенĕ тата пĕрремĕш аслă ханĕ, саланчăк монгол йăхĕсене пуçтарнă; çарпуçĕ, монголсен эшкерĕсемпе çĕнĕ çĕрсене çĕрсе илме вăрçăпа Китай, Вăтам Ази, Арамаçи тата Хĕвеланăç Европа çине тапăнса пынă. Этем кун-çулĕнчи чи пысăк патшалăх никĕслекенĕскер.

1227-мĕш çулта Чингисхан вилнĕ хыççăн унăн пĕрремĕш арăмĕн, Бортэ ачисем, чингизид тенĕскерсем, арçын енчен Монгол патшалăхĕн еткерĕсем пулса тăраççĕ.

Ача тата яшлăх çулĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Пулса иртни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  • 1155-мĕш çул — Тэмуджин çурални (тата 1162 -1167-мĕш çулсемпе те усă кураççĕ).
  • 1184-мĕш çул (çывăхалла вăхăт) — Меркитсем Тэмуджинăн пĕрремĕш арăмне— Бортэне тыткăна илеççĕ.
    Монгол юланучĕсем
  • 1184/1185-мĕш çул (çывăхалла вăхăт) —Джамухи тата Тогрул пулăшнипе Бортэне çăлса ирĕке кăлараççĕ. Аслă ывăлĕ — Джучи çурални.
  • 1185/1186-мĕш çул (çывăхалла вăхăт) — Тэмуджинăн иккĕмĕш ывăлĕ — Чагатай çурални.
  • 1186-мĕш çулхи юпа — Тэмуджинăн виççĕмĕш ывăлĕ — Угэдэй çурални.
  • 1186-мĕш çул — Тэмуджинăн пĕрремĕш улусĕ (тата 1189/90-мĕш çулсем те пулма пултараççĕ), ăна Джамухи çĕнтерни.
  • 1190-мĕш çул (çывăхалла вăхăт) — Чингисханăн таваттăмĕш ывăлĕ — Толуй çурални.
  • 1196-мĕш çул — Тэмуджинăн, Тогорил-ханăн тата Цзинь пĕрлешÿллĕ çарĕсем тутарсен йăхĕсем çине тапăнаççĕ.
  • 1199-мĕш çул — Тэмуджина, Ван-хан тата Джамухи пĕрлешÿллĕ çарĕсем наймансене Буйрук-хан пуçлăхĕпе çĕнтерни.
  • 1200-мĕш çул — Темуджинпа Ван-хан пĕрлешÿллĕ çарĕсем тайчиут йăхĕсене çĕмĕрни.
  • 1202-мĕш çул — Тэмуджин тутар йăхĕсене аркатни.
  • 1203-мĕш çул — кереитсемпе Халахалджин-Элэт çумĕнчи çапăçу. Балджун килĕшевĕ.
  • 1203-мĕш çулхи кĕркунне — кереитсене çĕнни.
  • 1204-мĕш çулхи çулла — найман йăхĕсене Таян-хан пуçлăхĕпе çĕнтерни.
  • 1204-мĕш çулхи кĕркунне — меркитсене çĕнтерни.
  • 1205-мĕш çулхи çуркунне — меркитсемпе наймансен пĕрлешÿллĕ юлашки çарĕсене çĕнтерни.
  • 1205-мĕш çул — Джамухине хăйĕн нукерĕсем сутни тата Тэмуджина пани; Джамухине вĕлерни.
  • 1206-мĕш çул — Курултайра Тэмуджина «Чингисхан» ятне параççĕ.
  • 1207- 1210-мĕш çулсем — Чингисхан тангутсен патшалăхĕ — Си Ся çине тапăнса кĕрет.
  • 1215-мĕш çул — Пекина çĕнтерсе илни.
  • 1219-1223-мĕш çулсем — Чингисхан Вăтам Азине çĕнтерсе илни.
  • 1223-мĕш çул — Субэдэй тата Джебе ертсе пынă монголсем Калка юханшывĕ çинче вырăс-кăпчак çарĕсене çĕнтереççĕ.
  • 1226-мĕш çулхи çуркунне — Тангутсен патшалăхĕ — Си Ся çине тапăнса кĕрет.
  • 1227-мĕш çулхи кĕркунне — Тангутсен патшалăхĕпе тĕп хулине çăнсе илет. Чингисхан вилĕмĕ.

Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  • Чингисхан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
  • Чингисхан // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  • Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9.
  • Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
  • Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
  • Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
  • Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.
  • Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
  • Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
  • Груссе Р. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М., 2008. (серия ЖЗЛ) — ISBN 978-5-235-03133-3
  • Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. — Париж, 1935;
  • Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 557 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-018521-3.
  • Кычанов Е. И. Кешиктены Чингис-хана (о месте гвардии в государствах кочевников) // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». — М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 148—156.
  • Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гибель государства Си-Ся // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 46—61.
  • Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977.
  • Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 23-45.
  • Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 216 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-017987-6.
  • Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0.
  • Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, Люкс, 2005. — 560 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7, ISBN 5-9660-0959-7. (в пер.)
  • О датах жизни Чингисхана
  • Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. / А. Г. Юрченко. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 7-22. — 640 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-8071-0203-7. (в пер.)
  • Эренджен Хара-Даван Чингис-хан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV вв.. — 2-е. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]