Mункун

Мăнкун
Христос чĕрĕлни (Тамăка анни) (Андрей Рублёв çырнă турăш (?), 1408—1410 çулсем)
урăхла	Çутăллă Христос Вырсарникунĕ
Çирĕплетнĕ	I ĕмĕрте Иисус Христос чĕрĕлнине чысласа
Вăхăт	уйăх тулнă хыççăн пĕрремĕш вырсарникун, пуш, 21
Уявлани	çĕрле е ирех чиркӳсенче кĕлĕ туни, çемьепе кĕрекере ларни, халăх пĕрлĕ уявлани
Çыхăннă	Çăварни, Каçару вырсарникунĕ, Аслă типĕ тытни, Кăчкă вырсарникунĕ, Мăнкун эрни, Çутă эрни, Турă чĕрĕлни, Сăваплă Троица кунĕ, Питравра типĕ тытни

Мункун, е Мăнкун, – авалхи чăваш календарĕнче çулталăка пуçласа яракан пĕрремĕш кун пулнă. Каярахпа вăл вырăссен (выр. пасха) уявĕпе тӳр килнĕ.

Пĕрлехи хыпарсем

Мăн кун ыран тенĕ каç çынсем çăмарта хĕретсе чиркĕве кайнă та çĕрĕпех кĕлĕ итленĕ: пĕрле юрланă. Ирхи шуçăмпа килне таврăннă: килти турăш умне çурта çутнă: кукăль-çăмах пĕçернĕ. Ачасене таса тумтир (ытларах çĕннине) тăхăнтартнă. Ĕлеххи чăвашсем Мăн куна кĕтсе илме ирех ялтан мал еннелле выртакан тăвайккине чупнă. Унта вĕсем хĕвел тухнине курма кайнă. Хĕвел тухнă чух ваттисем ача-пăча çине тырă сапнă: хăмла вĕçтернĕ. Ачасем яла таврăнсан вĕсене кашни хапха умĕнчех тăванĕсем кĕтсе тăнă: пӳрте кĕме чĕннĕ: кучченеçсемпе пĕветнĕ çăмартасем панă. Ку енчи чăвашсем каланă тăрăх: çур çĕр çитсен (шăп вун икĕ сехет тĕлĕнче) чан айне тăрса мĕн те пулин шухăшласа хурсан çав шухăш пурнăçланать, имĕш. Мăн кун ют çын пырса кĕрсен ăна ĕлĕкренех пӳртре сак е пукан çине латрма тăрăшнă. Çавăн пек тумасан чăх пусма лармасть, тенĕ. Мăн кун тĕлне тата ача-пăчана савăнмашкăн çитĕннисем урам варрине чуччу лартнă. Кăнтăрла вара унта ачасем ярăннă: каçхине хĕр упраçпа яш-кĕрĕм тухнă. Çитĕннисем вара Мăн кун эрнин иккĕмĕш кунĕнче ĕрет çӳреме тытăннă.

Тăван-хурăнташ тĕп киле пуçтарăнса пичке пуçланă: сĕтел çине ĕçме-çиме кăларса лартнă. Мăн кун кĕреки тулăх пулсан, малашнехи пурнăç та çаплах пулать тесе шутланă. Пӳрте кĕнĕ чухне «Христос чĕрĕлнĕ!» - тенĕ. Пӳртрисем хирĕç «Чăн чĕрĕлнĕ!» тесе савăнса хуравланă. Сĕтел хушшинче Турра мухтаса юрланă.

Çăкăр ӳстерекен чăвашăн çĕр çинчи чи пысăк пуянлăхĕ — тыр-пул тухăçĕ.

Авалхи чăвашсен тĕнĕпе çулта пĕрре тĕнче хапхи (кăвак хуппи) – тӳпен тимĕр хапхи - уçăлать те хапха витĕр кĕрекен çутă пайăркасенче çĕр çинчи пуянлăх сăнĕ курăнать. Çак курăм пуш уйăхĕн 21-мĕшĕн ирхине, (Мăн кунра) – тулли Уйăх кунĕ тата çурхи Хĕвелĕн тан кунĕ, çанталăк вăранăвĕ тата Хĕвел çулĕн пуçламăшĕ. Мăн кун умĕн каçхине мунчара çавăнса уявлă шурă тумтир тăхăннă - çак ĕнтĕ ӳт-пĕве тасатакан мешех шутланнă. Мунчаран тухиччен вилнĕ несĕлсен чунĕсем валли валашкана ăшă шыв ярса, пăс парса хăвармалла. Хĕвелĕн пĕрремĕш пайăркисемпе пĕрле тĕнче хапхине Мăн Турă умĕнче тăракан пирĕшти уçать. Эхер те ир ăмăр пулсан, ача-пăча Хĕвеле ыйтса юрлаççĕ:

Пăх, Хĕвел, пăх, Хĕвел, Мăнкун çитрĕ, хĕрлĕ çăмарта сана паратăп, Хĕвел тӳпере курăнать.

Çакăн чухне çуралнă ĕмĕт те тӳррипех пурнăçа кĕрет.

Мăн кун çăмарти – пĕрремĕш çуралу палли. Çăмарта шурри - Çут Тĕнче палли, çăмарта сарри – Хĕвел палли.

Мункун сӗтелӗ

Аслӑ шӑматкун (ахаль чухне пысӑк приходсемшӗн) тата пасха кӗлли хыҫҫӑн (пысӑках мар ял храмӗсенче мӗн тума пулать) уяв сӗтелӗ валли хатӗрленӗ кулачсене, тӑпӑрчӑ пасхипе пасха ҫӑмартисене тасалӑх тивлечӗ кӳрет. Вырӑс православи чиркӗвӗнче "чӑкӑтпа ҫӑмарта [е чӑкӑтпа ҫӑмарта] тасалӑх тивлечӗ кӳмешкӗн кӗлӗ тунӑ" (урӑхла каласан, чӑкӑтпа ҫӑмарта тасалӑх тивлечӗ кӳнӗ). Кулачсене тасалӑх тивлечӗ кӳмешкӗн ятарлӑ кӗлӗ ҫук.

Пасха ҫӑмарти христиансен йӑли-йӗркинче Ҫӳлхуҫан Тупӑклӑхне пӗлтерет: ҫӑмарта вилнӗ пек курӑнать пулин те, ӑшра ҫӗнӗ пурнӑҫ пур, ҫавӑнпа ҫӑмарта "тупӑклӑхӑн символӗ тата унӑн тӗпӗнче чӗрӗлӗх символӗ"пулса тӑрать.

Православи йӑлипе ҫӑмарта парас йӑла Мария Магдалина тиберия император панӑ ҫӑмарта пирки каланӑ япалапа ҫыхӑнтарать.

Димитрий Ростовский пӗлтернӗ тӑрӑх, таса апостолӗ мария Магдалина император патне пыма май тупнӑ та ӑна хӗрлӗ сӑрпа сӑрланӑ ҫӑмарта парнеленӗ: "Христос чӗрӗлсе тӑчӗ!"Ҫӑмарта суйласа илни, Димитрий святителӗпе килӗшӳллӗн, Мария чухӑнлӑхне чӗнсе илнӗ, Анчах Та унӑн пушӑ алӑпа пыас килмен, ҫӑмарта тӗсне вара император тимлеме чӗннӗ.

Тепӗр вариантра ҫӑмарта яланхи пекех пулни ҫинчен тата император, вилӗмрен чӗрӗлсе тӑрасси ҫинчен тӗлӗнмелле хыпар пирки иккӗленсен, ҫӑмарта шурри хӗрлӗ пулайманни ҫинчен, вилнисем те чӗрӗлсе тӑрайманни ҫинчен каланӑ, — ҫӑмарта унӑн куҫӗ умӗнче хӗрелсе кайнӑ.

Ҫӑмарта тӗрлӗ тӗспе илемлетет пулин те, шӑпах хӗрли йӑлана кӗнӗ япала: вӑл хӗрес ҫумне пӑталанӑ Христосӑн юнне символласа парать. (Хӗрлӗ тӗс Мӑнкун валли паллӑ.) Сӑмахран,ҫак уявӑн кӗлтумалли пӗлӗтӗсен тӗсӗ ҫавнашкал.)

Православи йӑли-Йӗркипе артос — ятарлӑ ҫӑкӑрпа ҫыхӑннӑ, ҫав ҫӑкӑрпа турра кӗлтумалли Кӗлӗре Усӑ кураҫҫӗ, ҫав уяв вырӑс приход практикинче Мӑнкун литературин вӗҫӗнче, шӑнкӑравлӑ кӗлӗ хыҫҫӑн тасалать. Ҫак ҫӑкӑр храмра Пӗтӗм Ҫутӑ Эрнесен тӑршшӗпех тӑрать тата литурги хыҫҫӑн христиансен шӑматкун янӑрать. "Раҫҫейре артос ку куна пӗтӗмпех тутанса пӑхма мар, апат-ҫимӗҫе тутанма упрас йӑла анлӑ сарӑлнӑ", сӑмахран, чиртен чиртен.

Мӑнкун сӗтелӗ хатӗрлесси Аслӑ кӗҫнерникун вӗҫлеме тӑрӑшаҫҫӗ, эрнекун Хӗрӳллӗ службисенчен нимӗн те ан чӑрмантартӑр тесе, Святой Плащицӑпа кӗлӗсене илсе тухмалли кун (практикӑра, паллах, ҫакна сайра хутра ҫеҫ тумалла).