Чĕлхе

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Чĕлхе (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Чĕлхесен йывăçĕ (А.Ю. Милитарев)

Чĕлхе — халăхсем калаçакан этем ăс-тăнĕнче упранакан виçесем (сасă, морфема, сăмах, синтаксема) тата вĕсемпе усă курмалли йĕрке. Пуплев - чĕлхепе усă курни. Чĕлхепе пуплев - уйрăлми пĕтĕçсе ларнă иккĕ пĕрлĕх.

Чĕлхепе пуплеве пĕр-пĕринчен XX ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче кăна уйăрма пуçланă.

Ытти тĕрĕк чĕлхисенче "чĕлхе" - тел [тĕл]. Ку ĕлкĕ чăваш сăмахĕпе пĕр тымарлă.

Чĕлхе тĕсĕсем: этем чĕлхи (тĕслĕхрен, чăваш чĕлхи, вырăс чĕлхи), ятарласа шутласа кăларнă чĕлхе (тĕслĕхрен, эсперанто), компьютер чĕлхи (тĕслĕхрен, Паскаль) т. ыт.

Тĕнчери чĕлхесем улшăнни (динамики)

Сăнаса пăхнă май, паянкуна тĕнчере пиллĕк — улттă пине яхăн чĕлхе. 40 чи анлă сарăлнă чĕлхесемпе Çĕр çинче пурăнакан иккĕ виççĕмĕш çын калаçать. Нумайрах китай, испани, хинди, акăлчан, вырăс, португал тата арап чĕлхисемпе усă кураççĕ. Франц чĕлхипе те чылай çын калаçать, анчах та ăна тăван чĕлхе вырăнне хуракансен шучĕ сахал.

Тĕпчевçĕсем кăтартнипе, хальхи чĕлхесен çур шучĕ XXI çĕрçуллăх варрине çитиччен çухалать. Çухалса пыракан чĕлхесен нумайăшĕ юнашар хăватлă чĕлхе хутшăнăвĕ пулнипе çĕтсе пырать, çавăнпа ĕнтĕ, пĕчĕк халăхсен тата патшалăхсăр халăх чĕлхисемшĕн паянхи коммуникаци лару-тăрăвĕ хăрушлă пулать. Чĕлхене ачасен 70 % пайĕ çеç вĕренет пулсан, вăл пĕтсе пыракан шутне кĕрет. ЮНЕСКО кăларнă «Тĕнчери пĕтсе пыракан чĕлхесен атласĕ» тĕпчев ĕçĕнче çакна палăртнă: паян Европăра 50 яхăн чĕлхене сӳнесси кĕтет.

Алă чĕлхи

Алăсен чĕлхи — хăлхасăр, чĕлхесĕр çынсем усă куран чĕлхи. Алăсене хуçкаласа тата мимикăпа палăртса калаçаççĕ.

Хăшпĕр çĕр-шывсенче (АПШ-па Канадăра) алă чĕлхисемпе (американ ASL алăсен чĕлхи) итлеме пултаракансем те усă кураççĕ. 1998 çулта çак курссенче 61 000 яхăн студент вĕреннĕ. Юлашки çулсенче алă чĕлхисене çырмалли системăсем аталанса пыраççĕ.

Программа чӗлхи

Программӑн малтанхи чӗлхисем хальхи электронлӑ шутлав машинисем киличченех тухса тӑнӑ теме пулать: XIX ӗмӗрте программӑлакан хатӗрсем шухӑшласа кӑларнӑ, вӗсене программӑлакан машинӑсем теме май пур.

Çав. пекех

• Шутласа кăларнă чĕлхе
• Компьютер чĕлхи
• Метачĕлхе
• Литература чĕлхи
• Диалект
• Ансат пуплев
• Калаçу чĕлхи

Литература

• Джон Уилкинс, «Очерк о подлинном знаке» (Essay on Real Character), 1968
• А. Соломоник, «Язык как знаковая система», Мускав, «Наука», 1992.
• Борхес, «Вавилонская библиотека»
• Бурлак С. А., Старостин С. А.  Сравнительно-историческое языкознание. — М.: Издат. центр «Академия», 2005. — ISBN 5-7695-1445-0
• Кибрик А. Е.  Язык // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: Сов. энциклопедия, 1990. — ISBN 5-85270-031-2 — С. 604—606.
• Кузнецов С. Н.  Краткий словарь интерлингвистических терминов // Проблемы международного вспомогательного языка. — М.: Наука, 1991. — ISBN 5-02-016810-6 — С. 171—228.
• Норман Б. Ю.  Теория языка. Вводный курс. 3-е изд. — М.: Флинта; Наука, 2009. — ISBN 978-5-89349-498-3
• Язык и языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
• Ulbaek, Ib.  The Origin of Language and Cognition // Approaches to the Evolution of Language: Social and Cognitive Bases / Ed. by J. R. Hurford, M. Studdert-Kennedy, C. Knight. — Cambridge: Cambridge University Press, 1998. — 456 p. — ISBN 0-521-63964-6 — P. 30—43.
• Chomsky, Noam.  The Architecture of Language. — New Delhi, Oxford & New York: Oxford University Press, 2000. — xv + 89 p. — ISBN 0-19-564834-X
• Fitch, W. Tecumseh.  The Evolution of Language. — New York: Cambridge University Press, 2010. — xii + 611 p. — ISBN 978-0-521-85993-6
• Foley, William A.  Anthropological Linguistics: An Introduction. — Malden, MA: Blackwell Publishers, 1997. — xvii + 495 p. — ISBN 978-0-631-15122-2

Каçăсем

• Филолог Светлана Бурлак о происхождении и развитии языков в программе Наука 2.0(ĕçлемен каçă)
• Эмиль Бенвенист. Категории мысли и категории языка 2017 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.