Ахмад Шах Массуд
Ахма́т Шах Массу́д (дари احمد شاه مسعود — Ahmad Šāh-e Mas'ūd, тадж. Аҳмадшоҳи Масъуд, Ahmadshohi Mas’ud; авăн, 1, 1953 — авăн, 10, 2001) — афган çапăçу командирĕ, Афганистанăн хӳтĕлев министрĕ (1992—1996), таджик. Витлевĕ — Панджер арăсланĕ (дари شیر پنجشیر — Šēr-e Panjšēr, тадж. Шери Панҷшер, Sheri Panjsher). Массуд — витлев (лакап), арапла «Телейлĕ» пулать, ăна вăл 1975 çулта Панджер пăлхавĕ — Ăфганистанри ислам оппозицин хĕçпăшалпа пĕрремĕш ăстрăм çĕкленнĕ хыççăн тивĕçнĕ. Афган хĕçпăшалланнă оппозицин, çаплах çак «АИП» - «Шурройи-е-Незор» партин хĕçпăшалланнă çуначĕн ертӳçисенчен пĕри.
Кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Панджшер ту хушăкĕнче, Кабулран çурçĕр еннелле вырнаçнă Джангалак кишлакĕнче, патша полицин Дост Мохамед Хан полковникĕн çемьинче çуралнă.[1] Таджик. Эстегель (перс. اﺳﺘﻘﻼﻝ — «Пăхăнманлăх») кабул лицейĕнче пĕлӳ илнĕ.
1970 çулта — 17 çул тултарнă Ахмат Шах хăйне валли Массуд («телейлĕ») суя ята илет.[2]
1973 çулта Кабулри политехника инститне (çурт-йĕр тăвам тата архитектура факультечĕ) вĕренме кĕнĕ, анчах та Дауд тиккĕн пăтăрмахĕ хыççăн 1973 çулта Пакистанри Пешавара тухса каять, унта Рăппанин ислам оппозици ĕçне хутшăнать.
1975 çулта Дауд диктатурине хирĕç çĕкленнĕ ăнăçсăр Панджшер пăлхавне хутшăнать [3]. Ахмат Шах, суранланнă урипе, кукурусă уйĕнче пытанса юлать те аресрен хăтăлать — салтаксем унпа юнашарах иртсе кайнă.
Афган вăрçин (1979—1989) ветеранĕ. Ăна хирĕçле совет çарĕсем 9 вăрçă операцине иртернĕ.
Ахмат Шах Масут 1988 çулта хăйĕн çывăх пулăшав çынăн хĕрне качча илнĕ. Вĕсем ултă ача çуратнă, пĕри — ывăл (Ахмат)[4], вăл иранри Мешхед хулинче вĕреннĕ.[2]
Моджахедсен командирĕсенчен пĕри, вăл 1982 çулта (Андропов тытса пыма тытăннă чухне) совет çарĕсемпе вăрçма чарăнма хатĕр пулнă. (Фалин асилнипе: «Вăрçă разведчикĕсем каласа панипе, Массудăн Кабулра правительствăна ертсе пыма та кăмăл пулнă, эхер те ăна ирĕк парсан, тепĕр 6-8 уйăхран Афганистан тăнăçа çитет»[5].)
Раббанипе пĕрле 1990-мĕш çулсен пуçламăшĕнче Çурçĕр Ăвханистанра пуштун мар уйрăм патшалăхне тăвасшăн Афганистанăн ислам пĕрлĕхĕ партине ертсе пырать.
1989 çулта совет çарĕ Афганистанран тухса кайсан 2,5 миллион таджик пурăнан Афганистанăн çурçĕр-тухăçĕнчи пăхăнман региона (Парван, Тахар, Баглан, Бадахшан провинцисене) «Масутистан» патшалăхне туса хурать (тĕп хула — Талукан), унăн правительство ĕçленĕ, укçасем çӳретнĕ, 60 пине таран хĕçпăшаллă салтак пулнă.
1992 çулта Массудпа тата Дустум çарĕсем Кабула кĕреççĕ те Наджибулла правительствине салатса яраççĕ; Масут хӳтĕлев министрĕ пулса тăрать. Вара вăл Кабул тулашĕнче тăракан Гульбеддин Хекматиярпа тытăçма тытăнать.
1994 çулхи кăрлач уйăхĕнче Гульбеддин Хекматияр Дустум генералпа пĕрле Ахмат-Шах Массуда хирĕç Кабулшăн кĕрешме тытăнать. Тĕп хулана артиллери пенипе 4 пине яхăн тăнăç пурнан халăх пĕтет[6].
1996 çулта талибсем Афганистанра влаçа ярса илсен «Массудистан» чĕрĕлет те Çурçĕр альянсĕ йышне кĕрет, унăн пуçлăхĕ Массуд пулса тăрать.
1999 çултанпа ЦРУ-па çывăххăн ĕçлет[7]. 2001 çулхи авăнăн 9-мĕшĕнче Массуд çине журналист евĕр пулса интервью илме пынă вилĕмçĕ-террористсем видеокамерăна сирпĕнчĕк хатĕрне хурса тапăннă. Ахмат Шах Массуд сурансем йывăр пулнипе тепĕр ирхине, авăнăн 10-мĕшĕнче вилет[8].
Хăшпĕррисем каланипе, Ахмат Шах Массуда американ ятарлă хĕсмечĕсемпе бен Ладена пĕтермешкĕн çыхланнăшăн бен Ладен хушнипех вĕлернĕ теççĕ.[9]. Кĕçех, Çурçĕр альянсĕ тапăнса пынипе АПШ тата унăн тамăрĕсен террора хирĕçле операцие ирттернĕ хыççăн талибсен влаçĕ Афганистанра вĕçленет, «Массудистан» та пăчланать.
Тĕкĕртсен йышĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- 1980 — 1000 яхăн боевик[10]
- 1981 — 2200 çапăçчă[11]
- 1984 — 5000 çăпăçчă[10]
- 1989 — 13 пин çапăçчă[12]
- 1996 — 60 пин çапăçчă[13]
Характеристика[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Çар генералĕ Валентин Варенников пĕлтернипе, Наджибулла, Афганистан президенчĕ, Ахмат Шаха пĕтерме йăлăннă, анчах та В. И. Варенников çакăнпа килĕшмен. Эп ăна: «Ахмат Шах Массуд, ытти ертӳçсемпе танлаштарсан — пач урăх фигура, вăл патшалăхшăн тăрать». Ун хыççăн халăх утать, халăх ăна шанать, таджиксем пурăнакан çурçĕр енче унăн авторитечĕ çав тери пысăк. Тарăху унăн куçне хупламан, унпа йĕркеллех калаçса татăлма пулать»[14].
Кăсăк фактсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Ахмат Шах Массуда вĕлернĕ хыççăн тепĕр кунне Çурçĕр Америкăра террор акчĕсем пулса иртнĕ.
Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- ^ * * * Biography * * *Lion of Panjshir Ahmad Shah Massoud
- ^ 1 тата 2 Афганистан. Ру — Ахмад, сын Ахмад Шаха
- ^ Ввод войск в Афганистан можно считать ошибкой, но он был неизбежен :: Спілка ветеранів Афганістану (воїнів-інтернаціоналістів) Голосіївського р-ну м. Києва 2017 ҫулхи Ака уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Афганистан. Ру — Ахмад Шах Масуд 2006 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 23-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ ნონა გაფრინდაშვილი: ნანა ალექსანდრიას არ ველაპარაკები… მრცხვენია, რომ «მემარჯვენეებთან» ვიყავი!
- ^ Gary Leupp: Meet Mr. Blowback, Gulbuddin Hekmatyar 2010 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ [Джордж Теннет, «В центре шторма»]
- ^ Документальный фильм о Масуде, 6:38
- ^ Игорь Плугатарев. Приказ: «Ликвидировать!». Независимая газета (2004 çулхи акан 16-мĕшĕ). çăлкуçран архивланă 9 Чӳк уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 8 Чӳк уйӑхӗн 2012.
- ^ 1 тата 2 AFGHANISTAN: The Bear Descends on the Lion — TIME 2013 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Самые влиятельные полевые командиры Афганистана 1979—1989 гг. 2009 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 12-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Isby, David (1989). War in a distant country, Afghanistan: invasion and resistance. Arms and Armour Press. ISBN 0-85368-769-2., p.98
- ^ Государственный и Политический строй Афганистана
- ^ Игорь Плугатарев. «Я лично принимал решение о нанесении ударов по бандам в Пакистане!». Независимая газета (17 ноября 2006). çăлкуçран архивланă 9 Чӳк уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 8 Чӳк уйӑхӗн 2012.
Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
|
Ахмат Шах Масут Викиампарта? |
|---|
- Ахмат Шах Масут 2006 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 23-мӗшӗнче архивланӑ.
- Пандшерăн улттăмĕш арăсланĕ 2009 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
- Ăвханистан Масут хыççăн 2006 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ.
| Афган вăрçи (1979—1989) | ||||
|---|---|---|---|---|
| Паллă пулăмсем | Тема статьисем | Правительство вăйĕсем | Моджахедсем | Моджахедсене пулăшни |
.svg)
.svg){kind=small}
