Яковлев Иван Яковлевич

	Иван Яковлев
	Якку Йăванĕ
Çуралнă чухнехи ят	Иван Яковлевич Яковлев
Чӑн ят	Иван Яковлевич Яковлев
Çуралнă вăхăт	1848 çулхи акан 25-мĕшĕ
Çуралнă вырăн	Кăнна Кушки ялĕ, Пăва уесĕ Чĕмпĕр кĕпĕрни (халĕ Тутарстанăн Теччĕ районĕ)
Вилнĕ вăхăт	1930 çулхи юпан 23-мĕшĕ
Вилнĕ вырăн	Мускав, РСФСР, ССРП
Гражданлăх	ССРП
Пăхăнулăх	Раççей Империйĕ; РСФСР[d]; СССР;
Альма-матер	Симбирская классическая гимназия[d];
Арăмӗ	Екатерина Алексеевна Бобровникова
Ачисем	Алексей, Николай, Лидия
Чыславсемпе парнесем	2 ст. Тс. Станислав орденĕ;; 2 ст. Сăв. Анна орденĕ;; 4 ст. Сăв. Улатимĕр орденĕ;; Патшалăхăн чăн канашçи
	Медиафайлы на Викиампар
	Произведения Викивулавăшра

Яковлев хушаматлă урăх çынсем çинчен Википедире статьясем пур.

Яковлев Иван Яковлевич (25.4.1848, Кăнна Кушки ялĕ, Пăва уесĕ, Чĕмпĕр кĕпĕрни, Раççей империйĕ — 23.10.1930, Мускав, РСФСР, ССРП) — çутлăхçă, православи миссионерĕ, педагог, халăх шкулĕсене йĕркелекенĕ, Хусан вĕренӳ тăрăхĕнчи чăваш шкулĕсен инспекторĕ (1875-1903), Чĕмпĕрти чăваш вĕрентӳçисен шкулĕн ертӳçи (1868-1919), çĕнĕ (хальхи) чăваш çырулăхне тăваканĕ (1870-мĕш çулсем), чăвашсем валли чăваш/вырăс вĕренӳ кĕнекисене хатĕрлекенĕ, çыравçă, куҫаруҫӑ, фольклорист. Чăн патшалăх канашçи (1904).

Биографи

1848 çулхи ака уйăхĕн 25-мĕшĕнче хальхи Тутар Республикине кĕрекен Кăнна Кушки ялĕнче çуралнă. Чĕмпĕр гимназийĕнче, Хусан университетĕнче вĕреннĕ, чăваш шкулĕсен инспекторĕнче, Чĕмпĕрти чăваш шкулĕн ертӳçинче ĕçленĕ. Н.И. Ильминский вĕренекенĕ. 1930 çулта вилнĕ, Мускаври Ваганьково масарĕнче пытарнă.

Ĕçĕ-хĕлĕ

1856—1860 çç. — Пăрăнтăк удел училищинче пĕлӳ пухнă
Раштав, 1860 ç. — çу, 1863 ç. — Чĕмпĕр гимназийĕ çумĕнчи çĕр виçев-таксатор класĕнче вĕреннĕ
Çу, 1864 ç. — раштав, 1866 ç. — удель ведомствинче хĕсметре тăрать
1868 ç. авăн, 1(13) — Чĕмпĕрти арçын гимназин V класне вĕренме кĕнĕ
1868 ç. юпа, 28 (чӳк, 9) — Чĕмпĕр шкулне никĕсленĕ
1870 ç. çĕртме, 25 (утă, 7) — гимназие вĕçленĕ пирки ылтăн медаль
1870 ç. çурла, 12 (24) — Хусан университечĕн студенчĕ пулса тăрать
1871—1873 çç.- чăваш çырулăхне туса ярать, чăваш шкулĕсем валли букварьпе вĕренӳ кĕнекине кăларать
1875 ç. çĕртме, 17 (29) — Хусан университетĕнче вĕренсе тухнин пĕлтерӳ хутне тивĕçет
1875 ç. çурла, 28 (авăн, 9) — Хусан вĕренӳ тăрăхĕнчи чăваш шкулĕсен инспекторĕ пулма çирĕплетнĕ
1877 ç. — Чĕмпĕр чăваш шкулне тĕп шайне куçарни
1877 ç. авăн, 26 (юпа, 8) — Е. А. Бобровниковăпа пĕрлешнĕ
1878 ç. — тĕп шкул çумĕнче хĕрарăмсен классне уçнă
1890 ç. — Чĕмпĕрти тĕп шкула вĕрентӳçĕсен шкулĕ шайне куçарнă
1901 г. — Чĕмпĕрти чăваш вĕрентӳçисен шкулĕн çумĕнче хĕрарăм педагогĕсен курсне уçнă
1917 ç. юпа уйăхĕ — Чĕмпĕрти чăваш вĕрентӳçисен шкулне вĕрентӳçсен семинарине куçарнă
1922 ç. юпа уйăхĕ — ывăлĕ патне Петрограда пурăнма куçнă
1923 ç., çулла — Мускава пурăнма куçнă
1928 ç. юпа уйăхĕ — Çуралнăранпа 80 çулне тата пĕрремĕш чăваш шкулне йĕркеленĕренпе 60 çулне уявланă.
1930 ç. юпа, 23 — Мускавра вилĕме кĕтсе илнĕ, Ваганьково çăвине пытарнă

Раççей империн парнисемпе чинĕсем

Тс. Станислав орденĕ 3 ст. 26.12.1878 г.
Тс. Станислав орденĕ 2 ст. 27.12.1887 г.
Тс. Анна орденĕ 3 ст. 15.05.1889 г.
Тс. Анна орденĕ 2 ст. 26.12.1892 г.

Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче тăрăшни

И. Я. Яковлев - çыравçă, тăлмач, кăларавçă

Ориенталист тĕпчевçĕ Н. И. Ильминскипе Хусан университетĕнче паллашнă хыççăн И. Я. Яковлевăн чăваш азбукине туса чăвашсем валли букваре пичетлесе тăван чĕлхе туртăмĕпе чăвашсене ăслăхпа литература патне çул уçас ĕмĕт татах çирĕпленнĕ. Чăваш чĕлхин фонетикине тĕпчесе пĕрремĕш 47 сасă паллиллĕ чăваш азбукине йĕркеленĕ. Анчах та 47 сасă паллине асра тытма йывăр пулнипе И. Я. Яковлев тепĕр азбукăна пăхса тухса, 1873 çулта 25-шне кăна хăварать.

Чи малтанах И. Я. Яковлев Евангелие чăвашла куçарма тытăнать, çак ĕçе вăл 1911 çул тĕлне кăна вĕçлет. Библие куçарассипе вăл 1922 çулчен тăрăшать, вара И. Я. Яковлевăн пичетрен тухман материалĕсене Британ библи пĕрлешĕвне панă. Тĕн литературисĕр пуçне вăл «Сказки и предания чуваш» пухăмне тата иккĕ томлă «Образцы мотивов чувашских народных песен и тексты к ним» хатĕрлесе пичетленĕ, вырăс классикĕсен ĕçĕсене: Пушкинăн «Полтавине», Лермонтовăн «Песни про купца Калашникова» поэмине, Толстойăн калавĕсене тата ур. чăвашла куçарнă.

Хăйĕн пурнăçĕ тăршшипе Яковлев чăвашла 100 ытла кĕнекепе брошюрăна çутта кăларнă.

И. Я. Яковлевăн килйышĕ

«Çемьере эпĕ арăмра та, хамăн ачасемнче те ăраскал тупрăм»

Арăм

1870 ç., Хусан университетĕнче пĕлу пухнă чухнех, Иван Яковлевич Н. И. Ильминскипе тата унăн çемьипе паллашать, унта усрав хĕр Екатерина Алексеевна Бобровникова (1861 ç. юпан 2-мĕшĕнче çур.) ӳснĕ пулнă. Çичĕ çул иртсен 16 çулхи Екатерина, хусанти хĕрарăм гимназинче вĕренсе тухнăскер, чăваш шкулĕсен 29 çулхи инспекторне Иван Яковлева качча тухать.

Екатерина Алексеевна килте кăна мар вăй хунă. 1878 çулта Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче хĕрарăм уйрăмĕ уçăлнă, каярахпа вăл унти ĕçсене ертсе пынă, хăйĕн упăшкипе пĕрле вĕрентӳçĕ ĕç вырăнĕнче тăрăшнă.

Ачасем

1878 çулхи раштавăн 28-мĕшĕнче Яковлевсен çемьинче пĕрремĕш пепке çуралать, ăна Алексей аслашшĕ ятне параççĕ. Каярах Натали, Лиди, Николай тата Александр çут тĕнчене килеççĕ. Вĕсем шутĕнчен Наташăпа Саша ача чухнех вилнĕ.

Алексей Иванович Яковлев (1878—1951) — паллă историк, СССР ĂА пайташ-корресподенчĕ, СССР Патшалăх парнин лауреачĕ;
Николай Иванович (1883—1949) — ту ĕçĕсен инженерĕ, вăрçă конструкторĕ, музыковед;
Лидия Ивановна (1881—1942) — филолог тата тăлмач.

Мăнуксем

Ăрăва тăсакан тивĕçлĕ çынсем — О. А. Яковлева мăнукĕ, истори ăслăхĕсен кандидачĕ, И. А. Яковлев мăнукĕ физика-математика ăслăхĕсен тухтăрĕ. Икĕ хĕр мăнукĕ: Е. А. Некрасова — ӳнер тишкерӳ тухтăрĕ, А. А. Некрасова — Театр ӳнерĕн патшалăх институчĕн профессорĕ. И. Я. Яковлевăн кĕçĕн мăнукĕсем хушшинче те паллă ятлисем пур. А. Б. Покровская — Раççей Федерацин халăх артисчĕ, А. Б. Покровский — Мускав консерваторин концертмейстерĕ, В. В. Павлов — Раççей Федерацин тава тивĕçлĕ артисчĕ, Е. В. Павлова — ӳнер тишкерĕвĕн кандидачĕ, Франсуаза Варе — медицина профессорĕ (Франци), М. О. Ефремов — Раççей Федерацин тава тивĕçлĕ артисчĕ. Л. Д. Некрасова — мускав ен тишкерӳçи, ӳнер тишкерӳçи. Ку чăваш халăхĕн чаплă ывăлĕн ăрăвĕн улттăмĕш сыпăкĕ.

И.Я.Яковлев харкамлăхĕ пирки пыракан тавлашусем

Тĕп статья: И.Я.Яковлев харкамлăхĕ пирки пыракан тавлашусем.

И. Я. Яковлев ĕçĕсем

Букварь для чуваш. Хусан, 1872 (1919 çулчен пичетленĕ).
О школьном образовании чуваш. «Городской и сельский учитель», 1897, в. 5;
Краткий очерк Симбирской учительской школы. Чĕмпĕр, 1908;
Детские рассказы, Шупашкар, 1968.
Письма. Шупашкар, 1985. — 366 с.
Верьте в Россию и любите её. Шупашкар.: Чаваш патуниверситечĕ, 2002. — 308 с.

Фотопухăм

Чĕмпĕрти И.Я. Яковлевăн палăкĕ. Скульптор В.П. Нагорнов. 2006 ç.

Чĕмпĕрти И.Я. Яковлевăн палăкĕ. Скульптор В.П. Нагорнов. 2006 ç.
Чĕмпĕрти тĕп чăваш шкулĕ пулнă çурчĕ çинчи астăвăм хăми

Чĕмпĕрти тĕп чăваш шкулĕ пулнă çурчĕ çинчи астăвăм хăми
Хĕрарăмсен шкулĕн класĕ
Апостолсем çине аннă Таса Чун-чĕм храмĕн алăкĕ
Чĕмпĕр чăваш шкулĕ çумĕнчи хваттерти Иван Яковлевичăн пӳлĕмĕ

Асăнмалăх

И. Я. Яковлевăн еткерлĕхне упрама Шупашкарта И. Н. Ульянов ячĕллĕ ЧПУ çумĕнче И. Я. Яковлев институтне йĕркеленĕ.

Хальхи вăхăтра Чăваш патшалăх педагогика университечĕ И.Я. Яковлев ячĕпе хисепленсе тăрать. Шупашкарта Чăваш патшалăх университетĕнче çутлăхçă эткерне тĕпчекен лаборатори ĕçлет, ятарлă музей пур. И.Я. Яковлев палăкĕ Шупашкарта Чăваш Республикин Наци библиотеки умĕнче вырнаçнă. Кунсăр пуçне И.Я. Яковлев музейĕ тăван ялĕнче те, Чĕмпĕрте те пур.

Музейсем:

Палăксем:

И. Я. Яковлев палăкĕ, Шупашкар
И. Я. Яковлев палăкĕ, Кăнна Кушки
Чĕмпĕрти И. Я. Яковлев палăкĕ
Мускавра Иван Яковлев палăкĕ пулĕ^[1]
Иван Яковлев опера

Çав. пекех

Вуламалли

Дело его жизни. Сборник научных статей / Редактор И. П. Кириллов. — Чебоксары: Фонд им. Яковлева, 2008.
Итоги юбилейной научной сессии, посвящённой столетию со дня рождения И. Я. Яковлева, «Записки Чувашского н.-и. института языка, литературы и истории», 1949. в. 3;
Краснов Н. Г. Иван Яковлевич Яковлев. Жизнь. Деятельность. Педагогические идеи. Очерки. — Чебоксары: 1976.
Этнопедагогический манифест И.Я. Яковлева. — Чебоксары: 2003. — ISBN ISBN 5-86765-253-X
Волков Г. Н. Жизнь, смерть и бессмертие патриарха. — Чебоксары: 2004. — ISBN ISBN 5-86765-268-8
Симбирская чувашская школа. Квартира И. Я. Яковлева. Путеводитель. — Ульяновск: Корпорация технологий продвижения, 2003.
Александров Г. А. Иван Яковлевич Яковлев в 1917—1920 годы. — Чебоксары: Издательство Чувашского университета, 1992.

Асăрхавсем

^ Памятник создателю чувашской письменности могут установить на ул. Большая Полянка

Каçăсем

И. Я. Яковлевăн кун-çулĕ
Мускав Патриархин журналĕ, 5-1998 2011 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 17-мӗшӗнче архивланӑ.
Раççейри Библи Пĕрлешĕвĕ
Суккӑр тата хӑлхасӑр вӗреннӗ чӑвашсем пирки. Пӗрремӗш ҫавра

[1] Памятник создателю чувашской письменности могут установить на ул. Большая Полянка

[1]