СССР арканăвĕ

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал

СССР арканăвĕ - иртнĕ ĕмĕрĕн 80-мĕш çулсем вĕçĕнче - влаçăн тĕп органĕсем пăланнипе тата территорин интеграци саланса кайнипе 90-мĕш çулсем пуçламăшĕнче Совет Социаллă Республикăсен Союзĕ пĕтсе ларни.

Умĕнхи кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

СССР тĕнче картти çинче
Викитека логотипĕ
Викитека логотипĕ
Викитекăра  темипе текстсем пур
СССР арканăвĕ

СССР Раççей империн чылай террриторийĕ тата нумай нациллĕ тытăмне кăнарлать. 1917—1921 çулсенче Финлянди, Польша, Литва, Латви, Эстони тата Тува ирĕклĕх туяннă. Хăшпĕр территорисене 1939—1946 çç. каллех СССР çумне хушаççĕ (РХХÇ поляк харçи (1939), СССР çумне Балтиçумне хушни, Тува Халăх Республики пăхăр).

Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи вĕçленсен СССР-ăн тинĕссемпе океансем патне тухмалли Европăпа Азире пысăк территори, çутçанталăк чылай янтă-пурлăхĕ, социаллă тĕслĕ аталаннă экономика пулнă. Унсăр пуçне, «соцлагерь ертӳçисене» СССР влаçĕсем тĕрĕслесех тăнă.

70—80-мĕш çулсенче нацисем хушшинчи хирĕçӳсем (Каунасри 1972 çулхи пăтăрмахсем, Минскри 1980 çулхи пулăмсем, Казахстанри 1986 çулхи раштав ĕç-пуçĕ)[1] ытла мăнаçăх пулман, совет идеологипе, СССР — тăван халăхсен туслă çемьи. СССР-а тĕрлĕ халăх çынни (грузин И. В. Сталин, украинсем К. У. Черненко, Н. С. Хрущёв ертсе пынă пулсан та[2]вырăссем Ю. В. Андропов, Горбачёв Л. И. Брежнев, В. И. Ленин). Вырăссем, чи йышлă этнос, РСФСР территоринче çеç мар, пур республикăра та пурăннă. Совет Союзри кашни республикăн хăйĕн гимнĕ тата хăйĕн парти ертӳçи (РСФСР-сăр пуçне) — пĕрремĕш секретарь — пулнă.

Ӗç-пуçсен утăмĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

1985 çултанпа ССКП ТК Тĕп секретарĕ М. С. Горнбачёв тата ун майлисем перестройка политикине пуçласан, халăхăн политика хастарлăхĕ хĕрсе каять, йышлă, çав шутра радикаллă тата националлă, юхăмĕсемпе йĕркелĕвĕсем пулса каяççĕ. Совет системине çĕнетсе чĕрĕлтерес хăтланусем çĕршывра кризис ахăртса яма çеç пултарнă. Политика аренинче çак кризиса пула СССР президенчĕ Горбачёв тата РСФСР президенчĕ Ельцин пĕр-пĕре хирĕç тăма тытăнаççĕ. Ельцин РСФСР суверенитетне çĕнтерсе илесшĕн тăрăшать.


Пĕтĕмĕшле кризис[тӳрлет | кодне тӳрлет]

СССР арканăвĕ пĕтĕмĕшле экономика, тулаш политика тата демографи кризисĕ хĕрсе пынипе пуçланать. 1989 çулта пĕрремĕш хут официаллă СССР-та экономика кризисĕ (экономика ӳсĕмрен ӳкĕме куçать) пуçланнине пĕлтереççĕ.

1989—1991 тапхăрĕнче совет экономикине тĕп йывăрлăх— хроникăллă тавар çитменлĕхĕ (дефицит) пырса çапать; сутă-илӳрен пур тенĕ пекех кирлĕ япала, çăкăрсăр пуçне, тухса ӳкет. Çĕршывра талон йĕркипе япалана виçепе тивĕçтерессине пурнăçа кĕртеççĕ.

1991 çултанпа пĕрремĕш демографи кризисне (вилекенсем çуралакансенчен чылайланни) палăртаççĕ.

СССР ют патшалăхсен шалти ĕçĕсене хутшăнмасăр тăнипе 1989 çулта Тухăç Европăра совет майлă коммунист режимĕсем арканса каяççĕ. Польшăра влаçа «Солидарность» профпĕрлĕхĕн малтанхи ертӳçи Лех Валеса (раштав, 9 1990), Чехословакире — малтанхи диссидент Вацлав Гавел (раштав, 29 1989) аллине илет. Румынире, Тухăç Европăри ытти çĕршывсенси пек мар , коммунистсене вăйпа кăларса çапнă, президент-диктатор Чаушескуна арăмĕпе пĕпрле трибунал йышăнăвĕпе персе пăрахнă. Çакăн пек, совет сĕм уçлăхĕн коллапсĕ пулса тухать.

СССР территоринче тĕрлĕ наци хушшинчи хирĕçӳ тапранать.

Республикăсенчи СССР йышĕнчен тухас юхăмсем тата «суверенитет парачĕсем»[тӳрлет | кодне тӳрлет]


Балтиçум уйрăлăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Литва[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Эстони[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Латви[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Грузи уйрăлăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Азербайджан уйрăлăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Молдави уйрăлăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Украина уйрăлăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

РСФСР суверенитет декларацийĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тутарстанпа Чечнян уйрăлас тăрăшăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

СССР сыхласа хăварас 1991 çулхи референдум[тӳрлет | кодне тӳрлет]

СССР республикисем хăйсен ирĕклĕхне пĕлтерни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Союз республикисем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Республика Суверенитета пĕлтерни Ирĕклĕхе пĕлтерни Ирĕклĕх de jure
Эстони ССРĕ чӳк, 16 1988 çурла, 20 1991 аван, 6 1991[3]
Латви ССРĕ утă, 28 1989 çурла, 21 1991 авăн, 6 1991[4]
Литва ССРĕ ака, 18 1989 пуш, 11 1991 авăн, 6 1991[5]
Грузи ССРĕ çу, 26 1990 ака, 9 1991 раштав, 26 1991[6]
Раççей СФСРĕ çĕртме, 12 1990 раштав, 26 1991[6]
Молдави ССРĕ çĕртме, 23 1990 çурла, 27 1991 раштав, 26 1991[6]
Украина ССРĕ утă, 16 1990 çурла, 24 1991 раштав, 26 1991[6]
Белоруси ССРĕ утă, 27 1990[7] раштав, 26 1991[6]
Туркмен ССРĕ çурла, 22 1990 юпа, 27 1991 раштав, 26 1991[6]
Армян ССРĕ çурла, 24 1990 авăн, 23 1991 раштав, 26 1991[6]
Таджик ССРĕ çурла, 24 1990 авăн, 9 1991 раштав, 26 1991[6]
Киргиз ССРĕ çурла, 15 1990 çурла, 31 1991 раштав, 26 1991[6]
Казах ССРĕ юпа, 25 1990 раштав, 16 1991 раштав, 26 1991[6]
Узбек ССРĕ çĕртме, 20 1990 çурла, 31 1991 раштав, 26 1991[6]
Азербайджан ССРĕ юпа, 18 1991 çурла, 30 1991 раштав, 26 1991[6]

Кĕске вăхăтри ĕç-пуçсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Раççейри улшăнусем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Наци хушшинчи хирĕçӳсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тенкĕ тăрăхĕ пĕтсе ларни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕп статья: Совет тенки


Украин купон-карбованĕцĕ, 1992—1996
Украин купон-карбованĕцĕсем, 1992—1996
Украин купон-карбованĕцĕсем, 1992—1996

Пĕрлĕ Хĕçпăшаллă Вăйсен арканăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Раççей Федерацийĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. А. С. Черняев, А. Б. Вебер, П. Р. Палажченко, Б. Ф. Славин, В. Т. Логинов, Л. Н. Пучкова, Н. Ф. Королева, Т. А. Александрова. Союз можно было сохранить. Белая книга: Документы и факты о политике М. С. Горбачева по реформированию и сохранению многонационального государства. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: АСТ, 2007.
  2. Стивен Коэн. «Вопрос вопросов»: почему не стало Советского Союза? — М., 2007. — 200 с.
  3. К. Г. Мяло Россия и последние войны XX века (1989—2000). К истории падения сверхдержавы . Издательство: Вече, 2002 г. Твердый переплет, 480 стр. ISBN 5-7838-0994-2

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ Паин Э. А., Попов А. А. Межнациональные конфликты в СССР//Советская этнография, 1990, N1
  2. ^ вырăссен патшалăхĕ шутланнă
  3. ^ Постановление Государственного Совета СССР от 6 сентября 1991 № 1-ГС «О признании независимости Литовской Республики»
  4. ^ Постановление Государственного Совета СССР от 6 сентября 1991 № 2-ГС «О признании независимости Латвийской Республики»
  5. ^ Постановление Государственного Совета СССР от 6 сентября 1991 № 3-ГС «О признании независимости Эстонской Республики»
  6. ^ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 тата 12 Последняя сессия Верховного Совета СССР
  7. ^ çурла, 25 1991 Декларации о суверенитете Белорусской ССР придан статус конституционного закона.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Шаблон:СССР арканăвĕ хыççăнхи патшалăхсем