Цунами

Цунами; Мальдива утравĕсем, Мале, 26.12.2004

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Цунами (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Цуна́ми (яп. 津波 IPA: [t͡sɯnä́mí], унта 津 — «бухта, кӳлмек», 波 — «хум») — океанра шывăн мĕнпур хулăнăшне аялтан хăватпа çапнипе пулнă шултра хумсем.

Цунами, хăшпĕр специалистсен шухăшĕпе, солитонсем пулаççĕ. Чылай чухне цунами шыв айĕнче çĕр чĕтреннипе пулаççĕ, çав вăхăтра тинĕс тĕпĕ хăварт анса ларать е хăпарса каять. Цунами кирек епле вăйлă çĕр чĕтреннипе те çуралать, анчах та питĕ хăвата вăйлă чĕтреннипе (магнитуди 7 баллран ытлах пулсан) çитет. Çĕр чĕтреннĕ хыççăн темиçе хум каять. 80 % яхăн цунами Лăпкă океанăн периферинче сиксе тухать. Цунами пулăмне ăслăх енчен пĕрремĕш Хосе де Акоста 1586 çулта Лимăра (Перу) — питĕ хăватлă çĕр чĕтренĕвĕ пулсан — ун чухне 25 м çӳллĕш цунами хумĕсем 10 км çити тип çĕре çине кĕрсе кайнă — ăнлантарса панă.

Теори

Хум ăшăха çитсен, вăрахланать, унăн амплитуди (çӳллешĕ) ӳсет.

Уçă океанра цунами хумĕсем ${\sqrt {g\cdot H}}$ хăвăртлăхпа чупаççĕ, унта $g$ — ирĕклĕн ӳкнин хăвăртланăвĕ, $H$ — океан тарăнăшĕ (ăшăх шыв çывхарни тĕнĕскер]], ун чухне хум тăршшĕ шыв тарăнăшĕнчен питĕ нумай пысăкрах).

Вăтам тарăнăш 4 км чухне цунами хăвăртлăхĕ — 200 м/с е 720 км/сех. Уçă океанра хум çӳллĕшĕ 50 см ытла мар, çавăнпа та карапсене çӳреме хăрушлă мар, ăна кимĕ е карап çинчи çынсем сисмесен те пултараççĕ. Хум тапхăрĕ — 1 минутран пĕр сехете çити, тăршшĕ теçетке км пуçласа темиçе çĕр км таран, океанри хăвăртлăхĕ — 600—900 км/сех, континент шельфĕнче — 100—300 км/сех.

Çав. пекех

• Вĕлерекен хумсем
• Кейпроллер
• Маремото

Литература

• Воробьев Ю. Л., Акимов В. А., Соколов Ю. И. Цунами: предупреждение и защита / МЧС России. — М.: . Архиври копи, 16 Ака уйӑхӗн 2016 Wayback Machine çинче
• Соловьёв С. Л., Го Ч. Н. Каталог цунами на западном побережье Тихого океана (173—1968 гг.). — М.: Наука, 1974. — 1200 экз.
• Пелиновский Е. Н. Гидродинамика волн цунами. — Чулхула: ИПФ РАН, 1996.
• Локальные цунами: предупреждение и уменьшение риска: Сборник статей / Под ред. Б. В. Левина, М. А. Носова. — М.: Янус-К, 2002.
• Левин Б. В., Носов М. А. Физика цунами и родственных явлений в океане. — М.: Янус-К, 2005.
• Левин Б. В., Сасорова Е. В. О шестилетней периодичности возникновения цунами в Тихом океане // Физика Земли. 2002. № 12. С. 40-49.
• Землетрясения и цунами 2013 ҫулхи Ака уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ. (учебное пособие, содержание 2020 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ.)
• Куликов Е. А. «Физические основы моделирования цунами» (учебный курс)
• Шойгу С. К., Кудинов С. М., Неживой А. Ф. и др. Катастрофические природные явления. МЧС России, 1997.
• Гусяков В.К.Ground Zero: Мегаземлетрясения – главная угроза безопасности морских побережий // Наука из первых рук. - том 78. № 2. 23 июля 2018.

Каçăсем

• Deep-ocean Assessment and Reporting of Tsunamis
• Цунами тăвакан сăлтавсем
• Цунами: меры предосторожности и советы по поведению Камчатский филиал Геофизической службы РАН
• Tsunami Thailand (Koh Phi Phi) 2004 çинче (показ нескольких фаз прихода цунами начиная со спокойной воды)
• 2004 Boxing Day Tsunami çинче