Пăлхар-чăваш чĕлхе тата этнос вĕçе-вĕçлĕх теорийĕ

Каҫӑсем хуш
«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Пăлхарсем тата чăвашсем (пĕлтерĕшсем) пăхăр.
Кăна Булгаризм текен идеологилле юхăмпа пăтраштармалла мар
Атăлçи пăлхарсен çурчĕн интерьерĕ (XI—XII ĕмĕрсем). Тутарстанти (Хусан) музей экспозицийĕнчен
Чăвашсене халалланă почта маркки (СССР, 1933)

Пăлхар-чăваш чĕлхе тата этнос вĕçе-вĕçлĕх теорийĕ[1] е пăлхар-чăваш чĕлхе тата этнос пĕрлĕх теорийĕ[2] — чăвашсем Атăлçи Пăлхарти пăлхарсенчен, чăваш чĕлхи çав пăлхарсен чĕлхинчен тымарланса тухнине çирĕплетекен вĕрентÿ (теори).

Ку теори Н. И. Ашмаринăн «Болгары и чуваши» кĕнеки (1902, Хусан) тухнă хыççăн[3] çирĕппĕн ура çине тăнă. Анчах та вăл унтан та маларах пуçланнă тата халĕ те малалла аталанма пăрахмасть. Калас пулать, Н. И. Ашмарин хăй те каярахпа ку енĕпе тата икĕ статья пичетлесе кăларнă. Вĕсем çаксем:

  • «Об одном мусульманском камне в загородной архиерейской даче г. Казани» // ИОАИЭ. — Хусан, 1905. — Т. ХХI. — Кăл. 1. — С. 92—112;
  • «Болгарские надписи, найденные около села Тукмакла» // Известия общества обследования и изучения Азербайджана. — Баку, 1927. — № 4. — С. 16—21.

Ашмаринччен пăлхар-чăваш вĕçе-вĕçлĕх пирки каланисем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

В.Н. Татищев «История Российская с самых древнейших времён» ĕçĕнче (алçыру 1739-мĕш çул тĕлне хатĕрленĕ; 1-мĕш кăларăм 1768-мĕш çулта). Вăл каланисем: «Вниз по реке Волге чуваши, древние болгары, наполняли весь уезд Казанской и Симбирской»; «Чуваши, народ болгарской, около Казани»; «Вниз по Каме жили биляры, или болгары, и чолматы… ныне остатки их чуваша, которых и вниз по Волге довольно», «Оставшие болгарские народы чуваша»; «болгар волских сказует языка одного с венгерами и славян дунайских болгар от сих же произшедших»[4].

Чех ăславçи П.И. Шафарик XIX ĕмĕрен 40-мĕш çулĕсенче пăлхарсемпе чăвашсене яр-уççăн çыхăнтарнă[5].

1863-мĕш çулта тутар ăславçă мулли Хусейн Фейзханов «Три надгробных болгарских надписи» статья пичетлесе кăларнă, пирвайхи хут Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсен çырăвĕсене (эпитафисене) чăваш чĕлхи урлă ăнлантарнă[6].

Н. И. Ильминский те ку ыйтупа ятарлă статья çырнă[7]. А. Н. Попов тивлечĕпе[2] 1866-мĕш çулта «Именник болгарских князей» текенскерĕ пичетленсе тухсан А. А. Куник академик пичетре чăвашсем Атăлçи пăлхарсен юлашкисем тесе пĕлтернĕ, çавăн пекех вăл вĕсене Дунайçи тата Кубаньçи пăлхарсемпе те çыхăнтарнă[8]. Венгр ăславçи Б. Мункачи 1887-1894-мĕш çулсенче венгр чĕлхинчи пăлхар-чăваш сăмахесем пирки виçĕ статья кун çути кăтартнă[9]. Хусан университечĕн прахвиссăрĕ И. Н. Смирнов (1856-1904) хăйĕн «Черемисы» кĕнекинче (Хусан, 1889) мари чĕлхинчи чăваш сăмахĕсене тĕпчесе Атăлçи Пăлхар чĕлхи чăваш чĕлхине тĕл килнине тавçăрса илнĕ[10]. Калас пулать, çак юлашкинчен асăннă ăславçă 1904-мĕш çулта Хусанта тухнă «Волжские болгары» кĕнекен авторĕ те[11]. Унта та унăн çавнашкал пĕтĕмлетÿсемех. 1897-мĕш çул, финн ăславçи Х. Паасонен «Die Türkischen Lehnwörter im Morwinisсhen» ĕçĕнче пăлхар чĕлхин витĕмне палартнă, чăвашлăх пирки те каланă[12].

Каласа пулать, маларах асăннă çынсем — пăлхар-чăваш ыйтăвĕпе ăславра çĕнĕ утăм тунăскерсем. Вĕсемсĕр пуçне ытти чылай çын пăлхар-чăваш çыхăну пирки, тĕпрен илсен, интуици шайĕнче тавçăрма пултарнă. Ашмаринчченех. Вăл шутра Й. Клапорт, И.Н. Березин тата ыттисем те.

Çыруллă чул юпа катăкĕ. Пăлхар хулинчен
Андраш Рона-Таш

Чул юпа çырăвĕсем — чи хăватлă аргумент[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕп статья: Атăлçи Пăлхар эпиграфика палăкĕсем

Н. И. Ашмарин «Болгары и чуваши» кĕнекине çырнă чухнехи вăл пĕлнĕ тата усă курнă чул палăксен йышĕ — 93 (тăхăрвун виççĕ)[1]. Кĕнеке тухнă хыççăн чул палăксем татах та тупăннă, вĕсене те Ашмарин пĕлмен мар. Çапла вара вăл усă курнă чул палăксен йышне çывхартса тата çавракалатса 100 (çĕр) хисеппе палăртма пулать. Танлаштарма: Г. Юсупов усă курнă чул юпасен шучĕ 200-тен кăшт ытларах пулнă. Хальхи вăхăтра вара çав йыш 400 патнелле.

Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  • Бешевлиев В. Първобългарите: Бит и култура. София, 1981;
  • Болгары и чуваши. Сб. ст. Ч., 1984;
  • Егоров В.Г. Введение в изучение чувашского языка. М., 1930;
  • Егоров Н. И. Булгаро-чувашский язык в евразийском геополитическом пространстве в последние два тысячелетия своей истории // Историко-этимологическое изучение чувашского и алтайских языков. Ч., 1999;
  • Егоров Н. И. Проблемы генетической и хронотопологической стратификации лексики чувашского языка и теория булгаро-чувашской этноязыковой преемственности. Алма-Ата, 1992;
  • Федотов М. Р. Чувашский язык: Истоки. Отношение к алтайским и финно-угорским языкам. Историческая грамматика. Ч., 1996;
  • Benzing J. Das Hunnische, Donaubolgarishe und Wolgabol­garishe // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959;
  • Ceylan E. Çuvaзa зok za­manli ses bilgisi. Ankara, 1997;
  • Clanson G. Turkish and Mongolian studies. London, 1962;
  • Erdal M. Die Sprache der Wolgabulgarische Inschriften. Wiesbaden, 1993;
  • Pritsak O. Die bulgarische Fьrstenliste und die Sprache der Pro­tobulgaren. Wiesbaden, 1955;
  • Rуna-Tas A. Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian His­tory. Budapest,
  • 1999; Tekin T. Volga Bul­gar Kitabeleri ve Volga Bulgarcasi. Ankara, 1988.
  • Сараев А. С. Кто и когда доказал, что чуваши - булгары? // Народы Волго-Уралья в истории и культуре России: материалы Междунар. науч.-практ. конф., посв. 90-летию со дня рождения П.В. Денисова (Чебоксары, 28–29 сент. 2018 г.). – Чебоксары: ИД «Среда», 2018. – 396 с. (см. с.338-350)

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ 1 тата 2 Димитриев В. Д. Об обосновании Н. И. Ашмариным теории болгаро-чувашской языковой и этнической преемственности // Известия Национальной академии наук и искусств Чувашской Республики. — 1996. — № 1. — С. 183—200.
  2. ^ 1 тата 2 Егоров Н. И. ТЕОРИЯ БУЛГАРО-ЧУВАШСКОЙ ЭТНОЯЗЫКОВОЙ ОБЩНОСТИ — Электронла чăваш энциклопедири статья.
  3. ^ Чăн малтан: ИОАИЭ. Хусан, 1902. — Т. ХVIII. — Вып. 1—3. С. 1—132. Уйрăм кăларăмпа: Хусан, 1902. — 131 с.
  4. ^ Татищев В. Н. История Российская. — М.; Л., 1962. — Т. I. — С. 252, 426, 428. Çавăнтах: 1964. — Т. IV. — С. 411, 447
  5. ^ Шафарик П. И. Славянские древности. Перевод с чешского. — М., 1847. — Т. II. — Кн. 1. — С. 269.
  6. ^ 7. Фейзханов Х. Три надгробных болгарских надписи // Известия Русского археологического общества. — СПб., 1863. — Т. IV. — Вып. 5. — С. 395—404.
  7. ^ 8. Ильминский Н. И. О фонетических отношениях между чувашскими и тюркскими языками // Известия Русского археологического общества. — СПб, 1865. — Т. V. — Вып. 2. — Стб. 80—84.
  8. ^ Куник А. А. О родстве хагано-болгар с чувашами по славяно-болгарскому «Именнику» // Записки имп. Российской академии наук. — СПб., 1879. — Т. 32. — Кн. 2. — Прил. № 2. — С. 118—161.
  9. ^ Munkacsi Berna't. Ujabbadale'kokamagyarnyelvtörökelemeihez// Nyelvtudomanyi Közleme'nyek. — Budapest, 1887. XX. S. 467—474; Он же. A magyar ne'pies hala'szat münetlve // Ethnographia. 1893. IV. S. 165—208; 261—313; Он же. A magyar te'mnevek östörte'neti valloma'sai // Ethnographia. 1894. V. S. 1—25.
  10. ^ Смирнов И. Н. Черемисы: историко-этнографический очерк. — Казань, 1889. — С. 19—20.
  11. ^ Смирнов Н. И. Волжские болгары // Книга для чтения по русской истории / Под редакцией М.В. Довнар-Запольского. М., 1904. С. 64 – 80. Ку статья çак кĕнкере те пур: Русская история в очерках и статьях / Под редакцией М.В. Довнар-Запольского. — М., 1910. — Т. I. — С. 16—33.
  12. ^ Paasonen H. Die Türkischen Lehnwörter im Morwinisсhen // Journal de la Société Finno-Oygrienne. Helsingfors, 1897. XV. № 2. S. 1—64.
Çăлкуç — «https://cv.wikipedia.org/w/index.php?title=Пăлхар-чăваш_чĕлхе_тата_этнос_вĕçе-вĕçлĕх_теорийĕ&oldid=821840»