Рапсă

Рапсă (Brassica napus, çаплах Вrassica napus ssp. oleifera) — паллă çу паракан ӳсентăран, хĕресчечеклĕ çемьере шутланать, çыншăн халĕ унăн хисепĕ ӳссе кайрĕ.

Рапсă Раççейре[тӳрлет | кодне тӳрлет]

РФ Псков облаçĕнче рапсă паллă ял хуçалăх культури пулса тăчĕ.

Систематика тата генезис[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Рапсă генезисĕ генетикăра питĕ кăсăклă пулăм. Ҫак ӳсентӑран тискер формипе тӗл пулмасть. Пирӗн эрӑчченхи 4 пин ҫул хушшинче кĕрхи е çурхи хирти купăстана (Brassica campestris) пахчари купӑстăпа (Brassica oleracea) сыпăнтарнă хыççăн пулса кайнă теççĕ.

Рапсă хăш вырӑнтан йышланса кайни пирки халӗ те пӗр шухӑш ҫук. Ботаниксенчен ытларахӑшӗ Brassica йышĕ тата, сӑмахран, рапсă, вӑтаҫӗр тинӗс таврашĕнчи ӳсентӑран культурисен центрĕнче ҫуралнине пӗлтерет. Тискер рапсă пирки ун пек калама çук, анчах та Европӑра, Азире, Америкӑра тата Ҫурҫӗр Африкӑра рапсă нумай ҫӗршывра пукра пек тӗл пулать.

Е. Н.Синская шухӑшӗпе, рапсă Европӑран пулса тухнă. Унӑн тӑван ҫӗрӗ — Англипе Голланди, XVI ӗмӗрте вӑл Германие, унтан Польшӑна тата Хӗвеланӑҫ Украинӑна сарӑлнӑ. Раҫҫейре унăн олива йывӑҫӗн культурипе XIX ӗмӗр пуҫламӑшӗнчен пуҫласа ӗҫлеме пуҫланӑ.

Чылай ҫӗршывра "рапсă" ятпа ҫак йышри темиҫе тӗрлӗ тӗсне пӗрлештереҫҫӗ: рапсă, хирти купăста, горчица, сарепта, кӑвак т. ыт. те.

Рапсă — ҫутҫанталӑкри амфидиплоид, унăн генезисне хирти купăста (2n-20, АА геном) тата пахчари купӑста (2n-18, СС геномĕ) хутшăннă.

Уйрӑмлӑх[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Икӗ тӗрлӗ рапс пур: ҫурхи рапс тата кӗрхи рапс. Икӗ форми хушшинче морфологи уйрӑмлӑхӗсем ҫук. Кӗрхи рапс типӗ ҫанталӑк начар чӑтать. Кӗрхи рапс — ял хуҫалӑх чӗрчунӗсемшӗн пуриншӗн те апат-ҫимӗҫ лайӑх ӳсентӑран, кӗрхи акнӑ Чухне 1 г.симӗс масса-ҫурхи лайӑх медон. Кӗрхи рапс вӑрлӑхӗн тухӑҫлӑхӗ 10-30 ц, интенсивлӑ гибридсем ҫитӗнтернӗ чухне — ярра-8-15 цент 1 га^[1].

Ҫитӗнтерме кирлисем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Рапс ҫитӗнтермешкĕн структурӑллӑ тарӑн, тӑмлӑ, хутăш тӑмлă, микроэлементсемпе тата тутлăх япалалăхсемпе пуян тăпра кирлĕ, çав тăпра айĕн шыв витĕр тухмалла. Микроэлементсем тата тутлӑхлӑ япалалахсем ҫителӗксӗр пулсан (чухӑн тата ырханланнӑ тӑпра) макро-имçам (N,Р,Р) тата микро-имçам (хелат формиллĕ микроэлементсем) хушмалла. Сорт валли 0,8—1,2 миллион вӑрлӑх, гибрид валли 500 пин вӑрлӑх акаҫҫӗ. Хӗл каҫмашкăн ӳсентăранăн 15 см ҫӳллӗш тата 0,6—1 см тымар хулăнăшĕ пулмалла.