Сочи

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Сочи (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Сочи

Хула гербĕ
Патшалăх:	Раççей
Регион:	Краснодар Енĕ
Никĕсленĕ:	1838
Хула, çултан:	1917
Халăх йышĕ, пин çын:	328,5 (2005)
Хула лаптăкĕ:	3506 км²
Геогр. анлăхĕ:	43°36′ ç. ш.
Геогр. вăрăмлăхĕ:	39°43′ х. т. д.

Сочи (выр. Сочи, уб. Шьача, адыг. Шъачэ, абх. Шәача) — Хура тинĕс хĕрринче вырнаçнă Раççей хули, курорт. Хула Шепсипе Псоу юханшывсем хушшинче вырнаçнă. Юнашар Адлер курорт пур.

Климачĕ

Сочи, Раççейĕн Хура тинĕс тăрăхĕнчи Туапсерен кăнтăралла, нӳрĕк субтропик тăрăхĕнче вырнаçнăскер, çурçĕреллехри Анапăран Туапсене çити çыран хĕрринчи çурма типĕ вăтатинĕс климачĕллĕ çĕрсенчен питĕ уйрăлса тăрать. Сочи евĕр климат юнашар Абхазире, çаплах океан леш енче: АПШ кăнтăр-тухăçĕнче (Миссисипи, Луизиана, Алабама, Джорджи штачĕсем). Çак тĕслĕ климат тĕрлĕ ăратлă субтропик тата вăтам усăллă ӳсентăрана çитĕнтерме питĕ вырăнлă. Сочи субтропиксен çурçĕр чиккинче вырнаçнă, çавăнпа кунта хĕлсенче шăнтмасть, юр çăвать пулсан та. 2008 çулхи нарăсра 12 сехет хушшинче 41 мм нӳрĕк ӳкнĕ, юр витĕмĕ 40 см çитнĕ.^[1].

çулти вăтам температура — +14.2 C°
çулти вăтам çил хăвăртлăхĕ — 2,2 м/с
çулти вăтам сывлăш нӳрĕклĕхĕ — 74 %

Истори

Сочи таврашĕнчи çĕрсен авалхи тарăн истори пулнине археологи тупăшĕсем çирĕплетсе параççĕ. Кунта сĕм авал, антик тапхăрĕ, малти тата кайри вăтам ĕмĕрсен çĕр айĕнче упранса юлнă япалисене чылай тупнă.

Авалхи йăлаллă тата малти антик тапхăрĕ

Пĕрремĕш çын вырăнĕсене зихсем — хальхи адыгсен тăхăмĕсем шутланаççĕ — йĕркеленĕ. Пирĕн эрăччен V ĕмĕр те кунта вăраххăн авалхи грексен сĕмĕ сарăлать, анчах та вырăнти ту йăхĕсен çар хастарлăхне пула грексен колонизацийĕ малах каяйман, çапах та унăн йĕрĕ чылаях Кăнтăр (Понт) тата Çурçĕр Хура тинĕс çумĕнче курăнать.

Кайри антик тата малти вăтам ĕмĕрсем

Кайри антик сĕмĕ хытă сарăлать, уйрăмах хальхи грузи çĕрĕсем Висанти империйĕ шутне кĕрсен. V-XV ĕмĕрсенче тинес çумĕнчи чылай адыгсемпе шапсугсем Христос тĕнне (православие) йышăнаççĕ. VI – XV ĕмĕрсенче çак çĕрсем христиан патшалăхĕсен (Лазистан, тĕпĕ Кăнтăр Грузире,кайран юнашар Абхаз патшалăхĕ) пăхăнăвĕнче пулаççĕ. Çакна 20 ытла V-XIV ĕмĕрсенчи висанти базиликĕсем кăтартаççĕ, вĕсенчен чи палли Лоори хăрамĕ шутланать.

Куçăм тапхăрĕ

XVI ĕмĕрĕн вĕçĕнче Кавказăн Хура тинĕсĕн çумĕ Осман империйĕн тата Раççейĕн геополитка сĕмĕ айне лекет. 1828-1829 çулхи Вырăс-турккă вăрçи хыççăн Раççей империне формально хальхи Сочи районĕ кĕрет. Анчах та тĕрĕссипе тинĕс çумĕнчи çар посчĕсене çеç тытса тăма пултарнă. Вырăнти халăхсем патша çарĕсене хирĕç хаяррăн çапăçнă. 1864 çул хыççăн кăна (Кавказ вăрçи вĕçленсен) хула территорийĕ Раççtй Империне куçать. Убыхсене, садзăсене тата шапсугсене, политика енчен шанчăксăр тесе, Анатолие (см. Кавказ мухаджирлĕхĕ) пурăнма куçараççĕ. Пушăннă çĕрсенче вырăс, украина куçса килнĕ çынсем йышăнма тытăнаççĕ, çаплах Турцирен тарса килнĕ эрменсем тата грекĕсем.

Çĕнĕ тапхăр

Сочи хулана 1838 çулта Александри форт ятпа никĕсленĕ, çаплах юнашар Таса Чун-чĕм (форт Святого Духа) (1837), Лазаревски тата Головински (1839) туса лартнă. Раççейĕн хӳтлĕхĕсене Кавказ виçĕ халăх çĕрĕсенче туса лартнă: садзен — Святого Духа, убыхсен — (Александрипе Головинский) тата шапсугсен — (Лазаревский). 1839 çулта Александрия форчĕн ятне Навагин хӳтлĕхĕ куçарнă, Крым вăрçи хыççăн пăрахса хăварнă, 1864 çулта çĕнĕрен Пост Даховский ятпа чĕрĕлсе тăнă. 1874 çултанпа — Даховский Посад, 1896 çултанпа — Сочи (Сочи юханшыв ячĕпе. 1917 çулта Сочи хула статусне куçать. 1935 çулта Верещагинка юханшыв айлăмĕ урлă Светланин виадукне тăваççĕ, вăл хулан варрине Светлана микрорайонĕпе çыхăнтарать. 1937 çултанпа Сочи Краснодар Енĕн шутĕнче. 1961 çултанпа «Мăн Сочи» хула агломерацийĕ тăватă района: Лазаревски, Тĕп, Хоста тата Адлер районĕсене пĕрлештерет.

Халăх йышĕ

1864 год çулчен Мăн Кавказăн Кăнтăр сăрт тайлăмĕнче 300.000 çын пурăннă, ытларах вырăнти шапсăксем упăксем, вĕсем малтан вырăнти шаманисăмпа спиритисăмпа (Висанти империйĕ тапхăрĕнче) хутăшăннă христианлăх тĕнне тытса пынă, кайран Осман империйĕ тапхăрĕнче ислам тĕнне тухнă. 1900 çулта, вăрçă хыççăн, Мăн Сочире, 33 пин çын пурăннă [1]:

Вырăссем — 20.265 (61,4 %)
Грексем — 5.583 (16,9 %)
Черкессем — 2.052 (6,2 %)
Эрменсем — 1.305 (4,0 %)
Молдавансем — 1.038(3,1 %)
Имеретинсем — 975 (3,0 %)
Чехсем — 826 (2,5 %)
Поляксем — 333 (1,1 %)
Турккăсем — 254 (0,8 %)
Эстонсем — 175 (0,5 %)
Грузинсем — 52 (0,2 %)
Французсем — 19 (0,1 %)

Аяларах Сочи халăхĕсен 1897 —2007 çулсенче улшăнăвĕсене кăтартнă^[2]:

Çул	Пĕтĕм хулара пурăнакансем	Çав шутра хулара
1897	1.300
1926	13.000
1939	71.000
1959	127.000
1979	287.300
1989	336.514
2002	397.103	328.809
2006	395.012	329.481
2007	402.043	331.059

2002 çулхи Халăх Çыравĕ Сочи хулин халăх йышĕре улшăнусем кăтартрĕ : вырăссем - 67,5 % , эрменсем - 20,2 % , украинсем - 3,7 % тата грузинсем - 2,3 %.

Спорт

Сочи хулара 2014 çулта XXII-мĕш Хĕллехи Олимп вăййисем иртерме хатĕрлеççĕ.

Сочи хулинче çапса ӳкернĕ кинофильмсем

«Бриллиантовая рука» (1968, режиссёр Леонид Гайдай)
«В городе Сочи тёмные ночи» (1989, режиссёр Василий Пичул)
«Под куполом цирка» (1989, режиссёр В. Симаков)
«Старик Хоттабыч» (1956, режиссёр Геннадий Казанский)
«Приключения принца Флоризеля» (1979, режиссёр Евгений Татарский)
«Под стук колёс»
«Стервы, или странности любви» (2004)
«Клан» (1991)
«Будьте моим мужем» (1981, режиссёр Алла Сурикова)
«Парк советского периода» (2006, режиссёр Юлий Гусман)
«Опера. Хроники убойного отдела» (2004, режиссёр ?)
«Убийство свидетеля» (1990, режиссёр Эдуард Гаврилов)

Паллă çыннисем

Асăрхавсем

^ Сочине юр тапăнни
^ Раççей Федерацийĕн халăх шучĕсем: хуласенче, хула евĕр поселоксенче тата районсенче, 2007 çулхи кăрлач, 1тĕлне: статистика пуххи. Росстат. — М:, 2007, стр. 4-7