Раççей Федерацийĕ
 |
Çак статьяна е уйрăма çĕнĕрен çырмалла, чăваш чĕлхин йĕркисене пăхăнмалла. Статьяна тата унăн уйрăмне статьясене çырмалли йĕркепе хатĕрлемелле, ăнланманлăха пĕтермелле.
|
| Россия Раççей Федерацийĕ | |||||
| |||||
_-_2014,_2022_Annexed_Territories_disputed.svg)
| |||||
| Патшалăх чĕлхисем | вырăс | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тĕп хула | Мускав | ||||
| Чи пысăк хула | Мускав | ||||
| Президент | Улатимĕр Путин | ||||
| Премьер-министр | Михаил Мишустин | ||||
| Лаптăкĕ - Пĕтĕмпе |
1 вырăнта 17 125 191 км2 | ||||
| Халăх йышĕ - Пĕтĕмпе(2023) - Йышлăхĕ |
7 вырăнта 146 447 424 8,55/км² | ||||
| Валюта ячĕ | (RUB) | ||||
| Вăхăт тăрăхĕ | ГВ +02 пуçласа +12 таран | ||||
| Патшалăх гимнĕ | Раççей гимнĕ | ||||
| Тетел доменĕ | .ru, .su, .рф | ||||
| Тел. префиксĕ | 7 | ||||
Раççей (выр. Россия) е Раççей Федерацийĕ, кĕске РФ (выр. Российская Федерация) — Тухăç Европăри тата Çурçĕр Азири патшалăх. Раççей — тĕнчери чи пысăк патшалăх, унăн территорийĕ тĕнчере йышăннă чикĕсенче 17098246 км²[1].
Раççей Федерацийĕ вунпĕр сехет тăрăхĕнчен тăрать, вăл вунтăватă çĕршывпа чикĕленет. Пурăнан халăх йышĕпе тĕнчере тăххăрмĕш вырăн йышăнать. Чи пысăк тата тĕп хули — Мускав. Патшалăхри тĕп культура хули вырăнĕнче Санкт-Петербург шутланать, халăх йышĕпе вăл иккĕмĕш вырăн йышăнать. Ытти пысăк[2] хуласем: Çĕнĕ Çĕпĕр, Екатеринбург, Хусан, Чулхула, Челепи, Красноярск, Самар, Ĕпхӳ, Тан-çинчи-Ростов, Омск, Краснодар, Воронеж, Перĕм, Волгоград.
Çĕршывăн мĕнпур çĕрĕсенчи патшалăх чĕлхи — вырăс чĕлхи, хăшпĕр регионсенче хăйсен патшалăх тата официаллă чĕлхесем. Укçа виçи — раççей рублĕ.
РФ — тĕрлĕ этнос тата культура нумайлăхлĕ Нумай нациллĕ патшалăх[3]. 2010 çулта пурăнан халăх çырса тухнипе, çав шутрах Крым тата Севастополь (2014 çул хыççăн), çĕршывра 190 ытла национальнăç пуррине палăртнă, вĕсен хушшинче вырăссем — 80 %, вырăс чĕлхипе 99,4 % ытла Раççей çыннисем калаçаççĕ[4]. Пурăнан халăхăн чылайрахăшĕ (75 % яхăн) православи тĕн йăлине тытса пурнать[5], çакна пула Раççей тĕнчери чи нумай йышлă православиллĕ çĕршыв шутланать.
Раççей — федерациллĕ президент-парламент республики. 1999 çулхи раштавăн 31-мĕшĕнченпе (2008—2012 çулсенче Дмитрий Медведев президент пулнă) РФ президенчĕн вырăнне Владимир Путин йышăнать. 2020 çулхи кăрлачăн 16-мĕшĕнченпе правительство председателĕ — Михаил Мишустин.
Хĕвелтухăç славянсем Европăра III те VIII-мĕш ĕмĕрсем хушшинче пур. Пĕрремĕш славян патшалăхĕ ку Кейӳ Руçĕ, вăл 988 çулта Висанти империйĕрен христианлăха йышăннă. Руçран Аслă Мускав кнеçлĕхĕ хăпăнса ӳкнĕ, унтан Раççей Патшалăхĕне тытăнчĕ. XVIII ĕмĕрĕн пуçламăшра, çĕр тĕпченисем, çитĕнӳсем, анексисем те вăрçăсем урлă Раççей Империне пулса тăнă. 1917 çулта Юпа революцийĕпе, романовсен монархипе Импери пĕтрĕ тата тĕнчери чи пĕрремĕш Социалист патшалăхĕ — РСФСР тытăнчĕ. Революци хыççăн граждан вăрçи пулнă тата Украинăпа, Беларуçпа тата Кавказ Лешьенпе РСФСРпе ССРП тунă. 1991 çулта ССРП арканса кайнă, унтан вунпиллĕк[6] çĕнĕ патшалăх тухнă.
ССРП арканнă хыççăн, Раççей СФСР ирĕклĕ патшалăх — Раççей Федерацийĕ пулса тăчĕ. çĕнĕ конституципе, пресса ирĕклĕхĕпе РФ президент республики пек XX-мĕш ĕмĕр вĕçĕнче кайнă. Борис Ельцин президентлăхĕ хыççăн Улатимĕр Путин президентлăх тапхăрĕ пуçланă. 2008-2012 çулсенче Дмитрий Медведев РФ президенчĕ пулнă. 2012 çултан Улатимĕр Путин тепĕр хут президент суйлавĕсем çĕнтерчĕ, унтанпа вăл влаçра юлать.
Раççейре 180 ытла (2002 çулхи шутлавĕпе) яхăн халăх пурăнать. Тĕп чĕлхи — вырăс чĕлхи.
Географи[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Раççей вунтăваттă ирĕклĕх (ПНО-çĕршывсен нумайрахăшĕ йышăннă) патшалăхĕсемпе чикĕленет.
- çурçĕр-хĕвеланăç енче Норвегипе Финлянди.
- Хĕвеланăç енче Эстонипе, Латвипе, Беларуçпа Украина. Литвапа Польша (Калининград облаçĕ) çавăн пекех.
- Кăнтăр-хĕвеланăç енче Грузипе Азербайджан. Тата çурма йышăннă Кăнтăр Осетипе[7] Абхази[7].
- Кăнтăр енче Касакстанпа, Монголипе Китай.
- Кăнтăр-хĕвелтухăç енче çурçĕр Корейпе
çавăн пекех Раççейĕн тинĕс чиккисем пур.
Чи пысăк хуласем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Миллион ытла çын çак хуласенче пурăнать: Мускав, Санкт-Петербург, Çĕнĕ Çĕпĕр, Екатеринбург, Хусан, Чулхула, Челепи, Красноярск, Самар, Ĕпхӳ, Тан-çинчи-Ростов, Омск, Краснодар, Воронеж, Перĕм, Волгоград.
Халăх[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Халăх йышĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Раççейре 143,8 млн. çын, ытларахăшĕ, 4/5 пайĕ Европа енĕнче пурăнать: вырăссем (79,8 %), тутарсем (3,8 %), украинсем (3 %), чăвашсем (1,2 %), пушкăртсем (0,9 %), чеченсем (0,9 %), эрменсем (0,8 %)[8]. Хула çыннисем 73%.
Чĕлхесем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Тĕплĕнрех Раççей халăхĕсен чĕлхисем статьяна вулăр.
Раççей Федерацийĕ — нумай нациллĕ çĕршыв. Тĕпчевçĕсем каланă тăрăх, Раççейри халăхсем 176 чĕлхепе калаçаççĕ. Вĕсен кашнин хăйсен историйĕ, шăпи, аталану çул-йĕрĕ, пуласлăхĕ.
Генеалоги енчен (пулса кайни, хурăнташлăх енчен) илсессĕн Раççей халăхĕсен чĕлхисем тĕрлĕ чĕлхе çемйине кĕреççĕ: инди-европа, алтай, ибери-кавказ, урал, палеоази. Кашни чĕлхе çемйи каллех уйрăм ушкăнсене пайланать.
Кунçул[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Раççей кунçулĕн тапхăрĕсем[9]:
- Кейӳ Руçĕ (862 çул — XIII) — хĕвелтухăç славянсен пĕрремĕш патшалăхĕ[10].
- Тĕп хули 864 çулччен — Кивĕ Ладога, 882 çулччен — Аслă Новгород, 882 çул хыççăн — Киев.
- Вырăс кнеçлĕхĕсем (XII ĕмĕр варринчен — пуçламăш XVI ĕмĕр).
- Вырăс патшалăхĕ — XV ĕмĕр вĕçĕнчен — Юпа, 22 1721 çул (Кăрлач, 16 1547 çулччен — Аслă Мускав кнеçлĕхĕ, унтан — Раççей патшалăхĕ).
- Тĕп хули — Мускав, 1714 çултан[11] — Санкт-Петербург.
- Раççей империйĕ — Юпа, 22 1721 çултан — Кăрлач, 9 1917 çулччен.
- Тĕп хули — Санкт-Петербург (1728 çулччен), 1728—1732 çулсенче — Мускав, 1732 çултан — Санкт-Петербург (çурла, 18 1914 çулта Петроград çĕнĕ ячĕ илчĕ).
- Раççей Республики — Вăхăтлă ертӳлĕхĕн хушăвĕпе Авăн, 1 1917 çулта йышăннă.
- Тĕп хули — Петроград.
- Раççей патшалăхĕ — Ĕпхӳ патшалăх канашĕ акчĕпе Авăн, 23 1918 çулта йышăннă. Граждан вăрçи тăпхăрĕнче Кăрлач, 5 1920 çулччен пулнă. Пĕрлешĕннĕ патшалăхĕ шурă юхăмĕн ертӳлĕхĕ территоринче.
- Тĕп хули — Ĕпхӳ, Омск (де-факто).
- Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики[12] — Юпа, 25 1917 çулта II-мĕш Пĕтĕм Раççей Советсен съезчĕ хушăвĕпе йышăннă. 1922-1991 çулсенче — ССРПре пĕрлĕшӳллĕ республики пек.
- Тĕп хули — Петроград, Пуш, 12 1918 çултан — Мускав.
- Совет Социалисăм Республикисен Пĕрлешĕвĕ (Раштав, 30 1922 çултан — Раштав, 26 1991 çулччен).
- Тĕп хули — Мускав.
- Раççей Федерацийĕ — Раштав, 25 1991 çултан[13].
- Тĕп хули — Мускав.
Федераци тытăмĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Раççей Федерацийĕ 89[14] субъектсенче пайланă. РФра 6 субъект тĕсĕ пур. Ку 24 республика, 9 ен, 48 облаç, 4 автономи тăрăхĕ, 1 автономи облаçĕ тата 3 федераллă пĕлтерĕшпе хула.
![РФ субъекчĕсен картти[15]](/wiki/%D3%B2%D0%BA%D0%B5%D1%80%D1%87%C4%95%D0%BA:Map_of_federal_subjects_of_Russia_(2022).svg)
Субъектсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Республикасем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Адыгей Республики - Майкоп
- Алтай Республики - Горно-Алтайск
- Бурят Республики - Улан-Удэ
- Дагестан Республики - Махачкала
- Донецк Халăх Республики - Донецк[16]
- Ингуш Республики - Магас
- Кабарда-Балкар Республики - Нальчик
- Калмăк Республики - Элиста
- Карачай-Черкес Республики - Черкесск
- Карел Республики - Петрозаводск
- Коми Республики - Сыктывкар
- Крым Республики - Симферополь[16]
- Луганск Халăх Республики - Луганск[16]
- Мари Эл Республики - Йошкар-Ола
- Мăртва Республики - Саранск
- Пушкăртăстан Республики - Ĕпхӳ
- Саха (Якут) Республики - Якутск
- Çурçĕр Осети - Алани Республики - Владикавказ
- Тутарстан Республики - Хусан
- Тыва Республики - Кызыл
- Удмурт Республики - Ижевск
- Хакас Республики - Абакан
- Чăваш Республики - Чăваш Ен - Шупашкар
- Чечен Республики - Грозный
Енсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Алтай Ен - Барнаул
- Байкал Лешьен - Чита
- Камчатка Ен - Петропавловск-Камчаткăри
- Краснодар Ен - Краснодар
- Красноярск Ен - Красноярск
- Перĕм Ен - Перĕм
- Ставрополь Ен - Ставрополь
- Тинĕсçум Ен - Владивосток
- Хабаровск Ен - Хабаровск
Облаçсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Амур облаçĕ - Благовещенск
- Архангельск облаçĕ - Архангельск
- Аçтăрхан облаçĕ - Аçтăрхан
- Ăренпур облаçĕ - Ăренпур
- Белгород облаçĕ - Белгород
- Брянск облаçĕ - Брянск
- Волгоград облаçĕ - Волгоград
- Вологда облаçĕ - Вологда
- Воронеж облаçĕ - Воронеж
- Иваново облаçĕ - Иваново
- Иркутск облаçĕ - Иркутск
- Запорожье облаçĕ - Запорожье[16]
- Калининград облаçĕ - Калининград
- Калуга облаçĕ - Калуга
- Кемĕр облаçĕ - Кузбасс - Кемĕр
- Киров облаçĕ - Киров
- Кострома облаçĕ - Кострома
- Курган облаçĕ - Курган
- Курск облаçĕ - Курск
- Ленинград облаçĕ - Санкт-Петербург
- Липецк облаçĕ - Липецк
- Магадан облаçĕ - Магадан
- Мускав облаçĕ - Мускав
- Мурманск облаçĕ - Мурманск
- Новгород облаçĕ - Новгород
- Омск облаçĕ - Омск
- Орёл облаçĕ - Орёл
- Пенза облаçĕ - Пенза
- Псков облаçĕ - Псков
- Ростов облаçĕ - Тан-çинчи-Ростов
- Рязань облаçĕ - Кисан
- Самар облаçĕ - Самар
- Сарăту облаçĕ - Сарăту
- Сахалин облаçĕ - Кăнтăр-Сахалинск
- Свердловск облаçĕ - Екатеринбург
- Смулен облаçĕ - Смулен
- Çĕнĕ Çĕпĕр облаçĕ - Çĕнĕ Çĕпĕр
- Тамбов облаçĕ - Тамбов
- Тĕвер облаçĕ - Тĕвер
- Тюмень облаçĕ - Тюмень
- Томск облаçĕ - Томск
- Тула облаçĕ - Тула
- Улатимĕр облаçĕ - Улатимĕр
- Херсон облаçĕ - Херсон[16]
- Челепи облаçĕ - Челепи
- Чĕмпĕр облаçĕ - Чĕмпĕр
- Чулхула облаçĕ - Чулхула
- Ярославль облаçĕ - Ярославль
Автономи тăрăхĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Ненец автономи тăрăхĕ - Нарьян мар
- Хантă-Манси автономи тăрăхĕ — Югра - Ханты-Мансийск
- Чукотка автономи тăрăхĕ - Анадырь
- Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ - Салехард
Автономи облаçĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Федераллă пĕлтерĕшпе хуласем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Федераци тăрăхĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
.svg)
РФре 8 федераци тăрăхĕсем пур. Кашни тăрăхра президент элчи пур.
- Вăта федераци тăрăхĕ - Мускав
- Çурçĕр-Анăç федераци тăрăхĕ - Санкт-Петербург
- Кăнтăр федераци тăрăхĕ - Тан-çинчи-Ростов
- Çурçĕр-Кавказ федераци тăрăхĕ - Пятигорск
- Атăл федераци тăрăхĕ - Чулхула
- Урал федераци тăрăхĕ - Екатеринбург
- Çĕпĕр федераци тăрăхĕ - Çĕн Çĕпĕр
- Инçет-Тухăç федераци тăрăхĕ - Владивосток
Экономика районĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Раççей Федерацинче 12[17] экономика районĕ пур. Калининград облаçĕ ку уйрăм экономика район, пĕр субъект унăн тытăмĕнче[18].
- Анăç-Çĕпĕр экономика районĕ
- Атăлçи экономика районĕ
- Атăл-Нухрат экономика районĕ
- Вăта экономика районĕ
- Вар хура тăпраллă экономика районĕ
- Инçет Тухăç экономика районĕ
- Калининград экономика районĕ
- Çурçĕр экономика районĕ
- Çурçĕр-Анăç экономика районĕ
- Çурçĕр-Кавказ экономика районĕ
- Тухăç-Çĕпĕр экономика районĕ
- Урал экономика районĕ
Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Kniivilä, Kalle. La strato de Tanja: Vivo en Rusio 1917-2017, Novjorko, eld. Mondial, 2017, 159 paĝoj.
- География России: Энциклопедический словарь. М., 1998.
- Геологическое строение СССР и закономерности размещения полезных ископаемых. В 10-ти тт. Л, 1984—1989.
- Красная книга Российской Федерации: Животные. М, АСТ, 2001. ISBN 5-17-005792-X.
- Новая Российская Энциклопедия, Природа России, т. 1, с. 11—157. М., Энциклопедия, 2003. ISBN 5-94802-003-7
- Волкова О. А., Борсук О. А., Бадюков Д. Д. География России. М., Энциклопедия. 2005. ISBN 5-94802-011-8).
Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- ^ Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года(ĕçлемен каçă) (стр. 223)
- ^ Миллион ытларах çын
- ^ Этнокультурное многообразие России. www.national-mentalities.ru.
- ^ Раççей халăхĕ ПРЭ-нче
- ^ ВЦИОМ: Православными себя считают 75 % россиян. // РБК, 30.03.2010
- ^ Азербайджан, Беларуç, Грузи, Касакстан, Кăркăсстан, Латви, Литва, Молдави, Раççей, Таджикистан, Туркменистан, Украина, Узбекистан, Эрмени, Эстони
- ^ 1 тата 2 ПНО шухăшĕпе ку Грузи пайĕ.
- ^ 2010 çулхи Пĕтĕм Раççей халăх çырăвĕ çинчен Архивленĕ 12 Ака уйӑхӗн 2022 çулта. // Российская газета — Федераллă выпуск № 5660 (284). 22.12.2011
- ^ Раççей кунçулĕ. XX ĕмер. 11 класс: Вĕренӳ кĕнеки пĕтĕм-пĕлӳ шкулĕсемшĕн (выр. Учебник для общеобразовательных учебных заведений), ред. А. В. Рассказова
- ^ Kyivan Rus’.
- ^ БРЭ Санкт-Петербург(ĕçлемен каçă)
- ^ Патшалăх ытти ячĕсем: Раççей Совет Республики (Юпа, 25 1917 çултан), Раççей Социалисăмлă Федерациллĕ Совет Республики (çĕртме, 19 1918 çултан), Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики (Раштав, 5 1936 çулта)
- ^ № 2094-I РСФСР саккунĕ Раштав, 25 1991 çултан «Раççей Совет Федерациллĕ Социалисăмлă Республики патшалăхĕ ячĕн çĕнĕтни çинчен» (выр. «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика»)
- ^ РФ конституцийĕ
- ^ йышăнман РФ тытăмĕнче Запорожье, Херсон облаçĕсемпе, Донецк Халăх, Луганск Халăх, Крым Республикипе, Севастополь хулипе
- ^ 1, 2, 3, 4, 5 тата 6 ПНО шухăшĕпе ку Украина пайĕ
- ^ Федеральный центр информатизации Счётной палаты Российской Федерации Архивленĕ 21 Юпа уйӑхӗн 2011 çулта.
- ^ Федераци саккунĕ
Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
|
Раççей Федерацийĕ Викиампарта? |
|---|
- Раççей Федерацийĕн конституцийĕ. 65мĕш статья - унта Раççей Федерацийĕн субъекчĕсен ят-йышĕ çырнă
- Картта — РФ субъекчĕсем те вĕсен тĕп хулисем Архивленĕ 24 Утӑ уйӑхӗн 2020 çулта.
|
Ку Раççей географипе вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла. |
Азири патшалăхсем |
|
|---|---|
Азербайджан • Афганистан • Бангладеш • Бахрейн • Бруней • Бутан • Тухăçри Тимор • Вьетнам • Грузи • Египет¹ • Иорданăн Анăç Çыранĕ • Израиль • Инди • Индонези • Иордани • Ирак • Иран • Йемен • Казахстан² • Камбоджа • Катар • Кипр • Кăркăсстан • Китай • КХДР • Кувейт • Лаос • Ливан • Малайзи • Мальдив • Монголи • Мьянма • Непал • ПАЭ • Оман • Пакистан • Раççей Федерацийĕ² • Сауд Аравийĕ • Газа Секторĕ • Сингапур • Сири • Таджикистан • Таиланд • Тайвань • Туркмени • Турци² • Ӳспекстан • Филиппин • Шри-Ланка • Кăнтăр Корея • Эрмени • Япони ¹ Ытларах енĕпе Африкăра вырнаçнă ² пĕчĕк пайĕ çавăн пекех Европăра вырнаçнă |
Мăн çирĕмлĕх |
|
|---|---|
Австрали • Аргентина • Бразили • Аслă Британи • Германи • Европа Пĕрлешĕвĕ • Инди • Индонези • Итали • Канада • КХР • Кăнтăр Корея • Мексика • Раççей Федерацийĕ • Сауд Аравийĕ • АПШ • Турци • Франци • КАР • Япони |
- Число мар formatnum аргументлӑ страницӑсем
- Википеди:Ĕçлемен каçăллă статьясем
- Википеди:Çырмалли статьясем
- Викиампар каçă статьисем
- Тĕрĕслемелле, вĕçлемен статьясем
- «Мăн çирĕмлĕх» патшалăхĕсем
- Раççей
- Патшалӑхсем, алфавитпа
- Патшалăхсем — ПНО пайташĕсем
- Федерациллĕ республикăсем
- Трансконтинентлă патшалăхсем
- Вырăс чĕлхиллĕ патшалăхсем тата территорисем
- Хура тинĕс таврашĕнчи патшалăхсем
- Коллектив хăрушсăрлăхĕн килĕшĕвĕ организацийĕн патшалăхĕсем
- Патшалăхсем — Ирĕклĕ Патшалăхсен Пĕртуслăхĕн пайташĕсем
- Асамлӑ ISBN каҫӑсемпе усӑ куракан страницӑсем