Чăвашсен этногенезĕ

Чăвашсен этногенезĕ — чăваш этносĕ йĕркеленсе аталанса кайни. Чăн малтанах этнос историйĕн малтанхи тапхăрĕ пирки сăмах пырать. Ун хаççăн, паллах, процесс, чарăнса ларман, — малашне те чарăнса ларас çук. Тĕрлĕрен пулăмсем пулса иртнĕ, иртеççĕ, малашне те иртĕç.

Паянхи меслетсемпе килĕшÿллен, ку процеса пăхнă чухне комплекслăн виçĕ компонента асра тытаççĕ: антропогенез, глоттогенез, культурогенез.

Мĕнрен тата хăçан пуçланать-ха этнос историйĕ?

Сăнарлăн каласан, нимĕнле этнос та пĕлĕтрен татăлса анмасть, урăх планетăран вĕçсе килмест. Тем пек тарăн аваллăха илес пулсан та, пурпĕрех ун умĕнхи татах та тарăнрах аваллăх пур.

Сăмах — А.А.Зализняк академике:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

У каждого поколения людей, кто бы они ни были, есть свои родители. Так? В какой момент вы ни будете рассматривать мировую историю, у любых людей, которые в этот момент живут, есть предыдущее поколение. И так до момента возникновения человека — если хотите, до Адама.

<Куçару: Кашни ăрури çынсен, вĕсем хуть те кам пулсан та, ашшĕ-амăшĕ пур. Çапла-и? Тĕнче историйĕн кирек хăш самантĕнче те, çак самантра пурнакан çынсен, вĕсен умĕнчи юнашарла ăрăвĕ пур. Вара ку çапла вĕçне çитичченех, — мĕнле калас, Адамчченех.>

Куратпăр, питĕ ансат чăнлăх. Çапах та, этногенез тенĕ чухне, "Адамранах" пуçламаççĕ ĕнтĕ чăннипе. Сăмах каллех А.А.Зализняк академике:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

На самом деле история всякого языка с определенным названием: французского, русского, латинского, китайского — это история того периода времени, когда существует это его название. Причем прочертить какую-то четкую границу, которая отделяет язык от предыдущего этапа его существования, мы не можем. Смена поколений с маленькими изменениями от одного поколения к другому происходит непрерывно во всей истории человечества в каждом языке, и, безусловно, наши родители и наши деды говорят с нашей точки зрения на том же языке, что мы. От мелочей мы отвлекаемся и в общем верим, что двести лет назад или четыреста лет назад говорили на том же языке. А дальше уже начинаются некоторые сомнения.

<Куçару: Хуть те мĕнле ятлă чĕлхен (хранццус, вырăс, латин, китай) историйĕ те çав чĕлхен ячĕ çуралнинчен пуçланать темелле. Витĕмлĕн те уçăмлăн ку чикке, маларахри тата каярахри тапхăрсене уйăраканскере, палăртма май çук. Пĕр ăруран тепĕр ăрăва куçасси татăлми пулса пырать — кашни харпăр чĕлхепе калаçакан ушкăнрах тата этемлĕхĕн пĕтĕм историйĕнче. Атте-анне, асатте-асанне (кукаçи-кукамай) пирĕн курăмпа эпир калаçакан чĕлхепех калаçаççĕ. Вак-тĕвексене сирсен, 200-300 çул каялла та çак чĕлхепех калаçнăн туйăнать. Татах та каялларахри пирки вара — иккĕленÿ пуçланать.>

Кунта чĕлхе аталанăвĕ (глоттогенез) пирки сăмах пырать. Анчах та мĕн калани культурогенез, антропогенез тата пĕтĕмĕшле этногенез пирки те вырăнлă.

Глоттогенез

Чăваш чĕлхи еплерех майлашăнса йĕркеленсе пыни.

Татах А.А.Зализняк академик сăмахĕсене тăнласа пăхма тивет:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Можете ли вы сказать, что наши предки, которые жили тысячу лет назад, говорили на том же языке, что и мы? Или всё-таки уже не на том же? Заметим, что, как бы вы ни решили этот вопрос, у этих людей тоже были свои предки, жившие на тысячу, две, три тысячи лет раньше. И каждый раз от поколения к поколению изменение языка было незначительным. Начиная с какого момента мы можем говорить, что это уже русский язык, а не его дальний предок, который — и это очень существенно — является предком не только нашего русского языка, но также и ряда родственных языков?

<Куçару: Пин çул каялла пурăннă пирĕн несĕлсем эпир калаçакан чĕлхепех калаçнă-ши? Е, çапах та, ку апла мар? Асăрхăр, ку хуть те мĕнле пулсан та, леш несĕлсен те хайсен тата пин (икĕ пин, виçĕ пин) çул маларах пурăннă несĕлĕсем пулнă вĕт! Кашнинчех ăруран ăрăва чĕлхе улшăнасси пĕчĕккĕн-пĕчĕккĕн пулса пынă. Хăш самантран пуçласа эпир вырăс чĕлхи хăй, унăн несĕлĕ мар, тейĕпĕр? Леш несĕлле шутланаканни вырăс чĕлхин çеç мар, ытти хăшпĕр тăванла чĕлхесен те — ку вара питĕ пĕлтерĕшлĕ! — умĕ мар-и-ха?>

Ку цитатăра вырăс чĕлхи пирки каланă, тейĕпĕр. Анчах та мĕн калани, — ним тавлашусăрах паллă, — хуть те мĕнле чĕлхене те пырса тивет. Электронлă чăваш энциклопедийĕнчен:

Современный общенациональный чувашский язык сложился в 15 в. на основе диалектов среднебулгарского языка. Важнейшую роль в глоттогенезе сыграли три основных компонента: 1) среднебулгарский язык-основа (уже освоивший значительное число среднекыпчакских заимствований, в т. ч. и лексику монгольского, персидского, арабского происхождения); 2) горномарийский субстрат (главным образом в верховом диалекте); 3) сильное контактное воздействие со стороны казанско-татарского и мишарского языков, проявляющееся в разной степени на всех строевых уровнях чувашского языка.

<Куçару: Хальхи чăваш чĕлхи 15-мĕш ĕмĕрте вăтам пăлхар чĕлхин диалекчĕсен никĕсĕ çинче йĕркеленнĕ. Глоттогенезра виçĕ компонент тĕп вырăн йышăннă: 1)Никĕсре тăракан вăтам пăлхар чĕлхи, — вăтам кăпчак чĕлхинчен нумай япала йышăнма ĕлкĕрнĕскер, вăл шутра монгол, фарси, араб енчен килнисене; 2)Туен çармăс субстарчĕ (тĕпрен илсен тури диалектра); 3)Хусан тутарĕсен тата мишерсен енчен килекен витĕм, чăваш чĕлхин тĕрлĕ шайĕнче тĕрлĕрен палăраканскер.>

Олег Мудрак, РГГУн Тухăçри культурасен тата антика институчĕ çумĕнчи компаративистика Центрĕн аслă ăслав ĕçлевçи çапла калать:

И есть чувашский или булгарский (язык). Это уникальная ветвь внутри тюркских языков. Это самый первый выброс тюркского элемента на запад. Отличается очень сильно лексически, грамматически и фонетически, но является несомненно тюркским языком. Сейчас носители этого языка живут на территории Чувашии. Раньше жили на территории современной Татарии. Собственно Волжская Булгария и территории с фиксируемым этнонимом булгар и были территориями их пребывания.

<Куçару: Тата пур чăваш е пăлхар чĕлхи. Тĕрĕк ушкăнĕнчи уникаллĕ турат. Анăç енне килсе лекнĕ чи малтанхи тĕрĕклĕх. Лексика, грамматика, фонетика енĕпе вăйлăн уйрăлса тăрать, анчах та вăл чат тĕрĕк чĕлхи. Паян ку чĕлхесемпе калаçакансем Чăваш Енре пурнаççĕ. Унччен паянхи Тутарстан территорийĕнче пурăннă. Атăлçи Пăлхар тата "булгар" этноним пур çĕрсем вĕсен территорийĕ пулнă.>

Культурогенез

Чăваш культури еплерех майлашăнса йĕркеленсе пыни.

Антропогенез

Чăваш çыннисен биологилле енĕ еплерх майлашăнса йĕркеленсе пыни.

Вуламалли

• Ситдиков А. Г. Введение в этногенез народов Поволжья и Приуралья. Часть I. Истоки этногенеза финских народов: учебно-методическое пособие для студентов, обучающихся по специальности «История». / А. Г. Ситдиков. — Казань: Издательство Казанского государственного университета, 2008. — 33 с.
• Arnaiz-Villena A., Martinez-Laso J., Moscoso J. et al. HLA genes in the Chuvashian population from European Russia: Admixture of central European and Mediterranean populations // Human Biology. 2003, V. 75, № 3. P. 375–392.
• Спицын В. А., Бацевич В. А., Ельчинова Г. И., Кобылянский Е. Д. Генетическое положение чувашей в системе финно-угорских и тюркоязычных народов // Генетика. — 2009. — Том 45. — Вып. 9. — С. 1270—1276.
• Елистратов И. Н., Шапкин В. М., Шлугер С. А. Геногеографические исследования в Волгокамье // Краткие сообщения о научной работе НИИ и музея антропологии в 1938 и 1939 гг. — М.: МГУ, 1941. — С. 20.
• Шнейдер Ю. В., Тихомирова Е. В., Лебедева Е. Г. Антропогенетическое исследование чувашей // История исследования археологических памятников в чувашском Поволжье и материалы по антропологии чувашей. — Чебоксары, 1995.
• Хуснутдинова Э. К., Ахметова В. Л., Хусаинова Р. И., Петрова Н. В. Популяционно-генетическая структура чувашей (по данным о восьми ДНК-локусах ядерного генома) // Генетическая структура и наследственные болезни чувашской популяции. — Чебоксары: Пегас, 2006. — С. 69—85.
• Bermisheva, M., Tambets, K., Villems, R.. Khusnutdinova, E. (2002) Diversity of mitochondrial DNA haplogroups in ethnic populations of the Volga-Ural region. 2009 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ. Moleculyamaya Biologiya. 36, 990—1001.
• Хуснутдинова Э. К. Этногеномика и генетическая история народов Восточной Европы // Вестник Российской академии наук. — 2003. — Т. 73. — Вып. 7. — С. 614—621.

Каçăсем

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.