Хантă чĕлхи

Патшалăхсем:	—
Регионсем:	Хантă-Манси автономлă тăрăхĕ — Югра, Ямал-Ненец автономлă тăрăхĕ, Томск облаçĕ
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
Урал çемйи Финн-укăр турачĕ Укăр турачĕн пайĕ Обь-укăр ушкăнĕ
Çырулăх:	кириллица (хантă çырулăхĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	хан 760
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	kca
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Хантă чĕлхи (кивелнĕ ячĕ остя́к) — хантă халăхĕн — Анăç Çĕпĕрĕн çурçĕрĕнче, Обьпе (унăн вăтам тата анат юхăмĕнче) Иртышăн бассейнĕнче пурăнакан аборигенсен чĕлхи. 2002 çулхи халăх çыравĕпе, хантăсен йышĕ 28,7 пин çын. Ытларахăшĕ Хантă-Мансипе (анăç районĕсемсĕр пуçне, унта мансисем пурăнаççĕ) Ямал-Ненец автономи тăрăхĕсенче (25,9 пин çын), ыттисем — Томь облаçĕн çурçĕр-тухăçĕнче пурăнаççĕ. Хантăсен йышĕ XX ĕмĕр тăсăлăвĕпе тăнăç пулать, анчах та хантă чĕлхине тăван мар тесе калакан хантăсен шучĕ сахалланса пырать: 1959 çулта 19 410 çын хушшинче вĕсем 77 % пулаççĕ, 1970 — 68,9 % (21 138 çынтан), 1989 вара — 60,5 %. Вырăс чĕлхине пĕлекен (пĕрремĕш е иккĕмĕш тăван чĕлхе вырăнĕнче) хантă йышĕ ӳссе пырать: 70,3 % 1959 çулта, 89,4 % — 1989.

Диалектсем

Хантă чĕлхи питĕ вак диалект уйрăмĕсемпе палăрать. Çапах та, икĕ диалект (пуплев) ушкăнне уйăраççĕ:çурçĕр тата кăнтăр пайсенчен тытăнса тăракан анăç (хăй хантă чĕлхисем), тухăç (е кантык,çапла тухăç хантăсем хăйсене палăртаççĕ). Территорипе хутшăнса кайнă калаçусемпе диалектсем пĕр-пĕринпе çывăх, анчах аякри диалект континуумĕсем анланмалламар уйрăлса тăраççĕ.

Çырулăхĕ

Хантă çырулăх вариантне тăвас пĕрремĕш ĕçсем 1868 çулта пуçланнă, ун чухне берёзов-обдор диалекчĕпе Матфей евангелине куçарнă. Латиница никĕсĕпе 1930-мĕш çулсенче обдор тата казым диалекчĕсене хатĕрленĕ, 1937 çулта кириллицăна куçарнă. Чĕлхен пĕрлĕ литература вариантне йĕркелесе яман; халĕ тăватă диалектăн çырулăх пур. Хантă чĕлхине пуçламăш классенче вĕрентеççĕ. Хантă чĕлхипе хаçатсем пичетленеççĕ.

Пĕтĕмĕшле 4 диалект валли хантă чĕлхин алфавичĕ (2000 çултанпа):

А а	Ӓ ӓ	Ӑ ӑ	Б б	В в	Г г	Д д	Е е
Ё ё	Ә ә	Ӛ ӛ	Ж ж	З з	И и	Й й	К к
Қ қ	Л л	Ӆ ӆ	Ԓ ԓ	М м	Н н	Ң ң	Ӈ ӈ
О о	Ӧ ӧ	Ө ө	Ӫ ӫ	П п	Р р	С с	Т т
У у	Ӱ ӱ	Ў ў	Ф ф	Х х	Ҳ ҳ	Ц ц	Ч ч
Ҷ ҷ	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Є є
Є̈ є̈	Ю ю	Ю̆ ю̆	Я я	Я̆ я̆