Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал

Ямал-Ненец
Ямалы-Ненёцие автономной окрук

[[Ӳкерчĕк:Ямал-Ненец автономии тăрăхĕн ялавĕ|125px|]] [[Ӳкерчĕк:Ямал-Ненец автономии тăрăхĕн гербĕ|85px]]
Ямал-Ненец автономи тăрăхĕн ялавĕ Ямал-Ненец автономи тăрăхĕн гербĕ
[[Ӳкерчĕк:|270px]]
Администраци центрĕ Салехард
Лаптăкĕ

- Пĕтĕмпе
- шыв пайĕн %.

6-мĕш

769250 км²
10,1

Халăх йышĕ

- Пĕтĕмпе
- Йышлăх

72-мĕш

542,7 пин патнелле (2007)
0,7 çын/км² патнелле

Федераци тăрăхĕ Урал
Экономика регионĕ Анăç-Çĕпĕр
Регион номерĕ 89
Патшалăх чĕлхисем
Кĕпернеттĕр Юрий Неелов
Гимн
Вăхăт тăрăхĕ ГВ

Яма́л-Не́нец автоно́ми тăрăхĕ (кӗске ЯНАТ, выр. Ямало-Ненецкий автономный округ, нен. Ямалы-Ненёцие автономной окрук, ЯНАО) — Раççей Федерацийĕн субъекчĕ (Тĕмен облаçĕ шутĕнче), Урал Федераци тăрăхĕнче.

Администраци центрĕСалехард хула.

Ненец автономи тăрăхĕпе, Коми Республикипе, Хантă-Манси автономи тăрăхĕпе, Красноярск Енĕпе чикĕ тытать.

1930 çулхи раштавăн 10-мĕшĕнче йĕркеленĕ.

Тавралăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тăрăх Анăç-Çĕпĕр тӳремĕн арктика йăрăмĕнче, Раççейĕн Инçет Çурçĕр варринче вырнаçнă, 769250 çм² лаптăк çĕр йышăнать, ку вара Франци территоринчен 1,5 хут пысăкрах.

Автономи тăрăхĕн материкри çурçĕр çĕрĕ çурçĕр ширтин 73° тĕлĕнче, Çурçĕр Поляр çавринчен 800 çм пулать. Тăрăхăн çурри ытла территорийĕ Поляр çавринче, пĕчĕк пайĕ Урал ту хысакĕн тухăç айăккинче вырнаçнă. Тăрăх территорине Ямал çурутравĕ кĕрет.

Климат[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Климата ĕмĕрхи шăнлăх, сивĕ Кар тинĕсĕ çывăх пулни, кӳлмек, юханшыв, кӳлĕ, шурлăх йышĕ чылай пулни палăртать. Пĕтĕмĕшле каласан, тăрăхра вăрăм хĕл (8 уйăха çити), кĕске çу, çил-тăвăлĕ хăватлă, юр витĕмĕ çӳхе. Сывлăшăн çулри вăтам температура шăнтнă, Инçет Çурçĕрте вăл −10° С таять. Хĕллехи чи сивĕ температура −59° С çити анать. Çулла, утăра, пĕтĕм территоринче +30° С таран ăшăнать. Часах магнит тăвăлĕсем, сопровождаемые полярным сиянием.

Тăрăх территорийĕ тĕппипе виçĕ климат йăрăмĕнче: арктика, субарктика тата Анăç-Çĕпĕр айлăмĕн çурçĕр йăрăмĕ. Арктика пайĕн климачĕ тăсăлăвлă, сивĕ те хаяр хĕллĕ, вичкĕн çиллĕ, шарламаллă тата пĕрмайхи тăвăллă (чи сивĕ температура: -59° С), нӳрĕк сахал, кĕске çу (50 кун), тачă тĕтреллĕ.

Субарктика йăрăмĕ Ямал çурутравĕн кăнтăр пайне йышăнать. Кунта климат ытларах континентлă: çумăр çăвĕпе, 68 кун çăвать.Анăç-Çĕпĕр айлăмĕн çурçĕр (тайга) йăрăмĕн климачĕ вичкĕн континентлă, вăтам температура кунта ăшăрах, çулла ăшă та нӳрĕк (100 куна таран).

Çутçăнталăк çĕр пичĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ӳкерчĕк:Ямал.jpg

Тăрăх территори рельефĕ тӳрем, тундра тата вăрманлă тундра с множеством озер и болот, и горной части. Тăрăхăн анăçĕнчи ту массивĕ 200 çм тăсăлать, çӳллĕшĕпе 1,5 пин м çитет.

Регионăн шыв пурлăхĕ пуян та тĕрлĕ тĕслĕ. Кар тинĕсĕ хĕрринче, чылай кӳлмек тата тута, юханшыв, кӳлĕ, шурлăх, çĕр айĕнчи шыв. Обь тути — Кар тинĕсĕн кӳлмекĕ, раççей Арктикин пысăк тинĕс кӳлмекĕсенчен пĕри, унăн тĕкĕр лаптăкĕ — 44 çм². Тарăх территоринче 300 пине яхăн кӳлĕ тата 48 пин юханшыв, чи пысăккисем —Обь вăрринче, çаплах Надым, Тас тата Пур. Обь, Раçсейри тăсăлăвлă юханшывсенчен пĕри, тăрăхра хăватлă икĕ юхăмпа юхать. Çĕрай шывĕсен артези пĕтĕм бассейнĕ 3 млн çм², çав шутра терма шыв янтти те.

Усăллă çĕр айĕнчи управсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Регион Раççейре углеводород, уйрăмах çутçанталăк газĕпе, нефтьпе, малти вырăнсенче шутланать. Тăрăх территоринче çак çĕр управĕсем пур:

Тундрăн 50 миллион гектарĕнче 600 пине яхăн çурçĕр кил пăланĕ— тĕнчери чи йышлă кĕтӳ! — ӳсет. Çутçанталăк кунта тĕнчери сиг пуллин (муксун, горбуша, нельма) 70 процентне упраса усрать.

Кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ямал-Ненец автономи тăрăхне (малтан наци шайĕпе) Урал облаçĕнче 1930 çулхи раштав, 10 йĕркеленĕ. Каярах Обь-Иртыш тата Омск облаçĕсене, 1944 çулхи çурла, 14 тăрăха Тĕмен облаçне кĕртнĕ. 1977 çултанпа автономии стусĕллĕ, 1991 çулхи юпа, 18 Ямал-Ненец республикин суверенитет декларацине йышăннă, 1992 çултанпа, Федераци килĕшĕвне кĕрсен, РФ тулли праваллă субъект пулса тăрать.

Административлă пайланăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Халăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Пурăнакан халăх — 538575 çын (2008). Йышлăхĕ — 0,7 çын/км² (2008), хула çын пайĕ — 85,0% (2008).

1959, 1970, 1979, 1989 тата 2002 çулсенчи халăх çыравĕсемпе, халах йышĕ çапла пулнă:

Халăх 1959 1970 1979 1989 2002 (* Архивленĕ 26 Кӑрлач уйӑхӗн 2012 çулта.)
Вырăссем 27 789 (44,58%) 37 518 (46,91%) 93 750 (59,02%) 292 808 (59,17%) 298 359 (58,9%)
Украинсем 1 921 (3,08%) 3 026 (3,78%) 15 721 (9,90%) 85 022 (17,18%) 66 080 (13,03%)
Ненецсем 13 977 (22,42%) 17 538 (21,93%) 17 404 (10,96%) 20 917 (4,23%) 26 435 (5,21%)
Тутарсем 3 952 (6,34%) 4 653 (5,82%) 8 556 (5,39%) 26 431 (5,34%) 27 734 (5,47%)
Белоруссем ... 808 (1,01%) 2 121 (1,34%) 12 609 (2,55%) 8 989 (1,77%)
Хантăсем 5 519 (8,85%) 6 513 (8,14%) 6 466 (4,07%) 7 247 (1,46%) 8 760 (1,76%)
Азербайджансем ... ... ... 3 418 (0,69%) 8 353 (1,6%)
Пушкăртсем ... ... ... 6 830 (1,38%) 7 932 (1,56%)
Хăй халăхне палăртман çын ... ... ... ... 7 331 (1,45%)
Коми 4 866 (7,81%) 5 445 (6,81%) 5 642 (3,55%) 5 746 (1,16%) 6 177 (1,22%)
Молдавансем ... ... ... 5 570 (1,13%) 5 400 (1,07 %)
Селькупсем 1 245 (2,00%) 1 710 (2,14%) 1 611 (1,01%) 1 530 (0,31%) 1 797 (0,35%)

Пурăну вырăнĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

5 пин ытла çынлă пурăну вырăнĕсем
2008 çулти кăрлач, 1 тĕлне
Çĕн Уренгой 118,4 Тарко-Сале 20,1
Ноябрьск 110,4 Пангоды 11,1
Надым 48,2 Уренгой 9,5
Салехард 41,6 Пурпе 9,1 (2003)
Муравленко 37,1 Харп 7,1
Лабытнанги 27,3 Тазовский 6,8
Губкинский 22,7

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Шаблон:Ямал-Ненец автономи тăрăхĕ