Хунну чĕлхи

Хунну чĕлхи сахалтан та пирĕн эрăччен III ĕмĕр — пирĕн эрăн V ĕмĕрĕччен Çĕр çинче пулнă.

Хунну чĕлхи хăш чĕлхе ушкăнне кĕни пирки халĕ те тавлашуллă шутланть, апла пулин те, XIX ĕмĕртенпех тĕрĕк тĕнчи тесе шухăшланăччĕ, çак гипотеза халĕ те халăхра пурăнать.Ази хуннусене европа хунĕсемпе пĕр пек халăх тата вĕсен чĕлхисем тăванлă текен концепци, ăслăхра саралнă пулсан та, çапах ăна пурĕ те йышăнман (çавăн пекех Хун чĕлхи статьяна пăхăр).

Генезис гипотезисем

Тĕрĕк ăнлантарăвĕсем

Ж.-П. Абель-Ремюзапа Ю. Клапрот çырнипе, хальхи тĕрĕк^[1] принадлежности хуннов, çапах та çак гипотеза Сиратори Куракити статьинче XX ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче пĕрремĕш çутта курать^[2]. Çакăншăнах О. Прицак, Л. Н. Гумилёв^[3] тата М. В. Крюков çирĕп тăнă.^[4]

Тĕплĕнрех тĕрĕк ушкăнне кĕнĕ пирки А. В. Дыбо хăйĕн «Лингвистические контакты ранних тюрков» (ч.1, 2007) кĕнекинче çирĕплетнĕ.

Монгол тата пратĕрĕк-монгол ăнлантарăвĕсем

Монголран пулнине П. Пеллио хӳтĕленĕ. Г. Рамстедт хунну чĕлхи тĕрĕк чĕлхисем монгол чĕлхисен уйрăлман тапхăрта пулнă тесе шухăшланă^[5], анчах çак шухăш кивелсе кайнă, мĕншĕн тесен алтай чĕлхисен пайланăвне халĕ маларах тапхара кĕртеççĕ^[6].

Енисей ăнлантарăвĕсем

Хунну чĕлхи енисей çемьинче теоришĕн Э. Пуллиблэнк (Edwin G. Pulleyblank)^[7] тата А. Вовин (Alexander Vovin) çине тăнă.^[8]

Иран ăнлантарăвĕсем

Г. Бейли ^[9], Я. Харматта ^[10] тата Г. Янковски ^[11] хунну сăмахĕсен иран этимологине хытă тишкереççĕ. Харматтепе килĕшӳллĕ, чылай хунну тухăç иран чĕлхисен йышĕнчи, сак чĕлхине çывăх чĕлхипе пупленĕ.

Чĕлхе-изолят

Г. Дёрфер кирек епле тăванлăх чĕлхеллĕ тавçăрăва вырăна хумасть.^[12]^[13].

Çăлкуçсем

Сăвă

«Цзинь шу» китай ăрăвĕн кун-çулĕнче цзе (хунну йăхĕсен пĕри) чĕлхипе икĕ йĕркеллĕ сăвă пур, ăна 10 иероглифпа транскрибланă та 4 китай сăмахĕпе куçарнă.

Икĕ йĕрке сăввинче ятлав пур, унта, «Цзинь шу» килĕшӳллĕ, 310 çулта Фотучэн ăсчах каланă^[14], вăл Ши Лэ цзе çарпуçĕ Лю Яо хунну çарпуçне хирĕç ăнăçлă харçă тăвассине пĕлтернĕ. Сăвва тĕрĕк (Шервашидзе, Дыбо тата вĕсен умĕнхисем те), çаплах енисей чĕлхисен (Пуллиблэнк), çаплах тĕрĕкпе енисей хутăш (Вовин) лексикипе вуласа тĕпчеме тăрмашнă ^[15].

Хунну сăмахĕсем тата пайăр ятсем

Китай çăлкуçĕсенче темиçе теçетке хунну терминĕпе пайăр ят, чылайăшĕн тĕрĕк тата иран этимологийĕ ^[16]. А. В. Дыбо вĕсене çакăн пек пĕтĕмлетет: аппелятивлă лексикăра тĕрĕк сăмахĕсем, чăн иран — сĕт-çу çимĕçĕ тата «тура». Титулатурăпа пайăр ятсем — тăтăшах иранран, анчах вĕсем те тĕрĕк чĕлхе хутлăхĕ витĕр тухнăскерсем.

Апла пулин те, пур те тенĕ пекех этимологисем тавлашуллă юлаççĕ. Сăмахран, ав.-кит. *kwjāt-d(h)ē («хунну ĕрчетекен ахаль мар выльăх-чĕрлĕх, пысăк лаша е мул») Пуллиблэнк праенисей *kuʔs («лаша») кăларать, Бейли вара — сак чĕлхинчен khaḍara («мул»), Дыбо шухăшĕпе — пратĕрĕк *gǖd-t-i («кĕтӳ, кассу»)^[17].

Тĕп-тĕрĕс тĕрĕк сăмахĕсем шутне кĕрекеннисем:

Ав.-кит. *ţhāŋ-rə:j («тӳпе») — пратĕрĕк. *teŋri («турă; тӳпе»)
Ав.-кит. *kēŋh-rāh («чӳк хĕçĕ») — пратĕрĕк. *kɨŋrak («икĕ ен çивĕч çĕçĕ»)
Ав.-кит. *Łhəw Łhā («лутра лаша») — пратĕрĕк. *ulaλa («пĕчĕк лаша»)
Ав.-кит. *thāk lhāj («тĕве») — хăш тĕрĕк чĕлх. taylak («тĕве çури»)
Ав.-кит. *γwā ļwāt е *ʔwā ļwāt («çĕр пӳрт») — пратĕрĕк. *Koλ («хижина, лаç, лагерь»)

Иранран килнĕ сăмахсем:

Хальхи кит. шаньюй, ав.-кит. *tān-wa — пратĕрĕк. *darxan (каярах орхон.-терĕк. tarqan) иранран (сăкăтла trγ’n, «титул»^[18]).
Ав.-кит. *γāt-tə:j («шаньюй арăмĕ») — пратĕрĕк. *xatun сăкăтран — *xuten.
Ав.-кит. *ţoŋh («сĕт, кумыс») — праиран. *dauγ-na («пĕр сăвăм сĕчĕ»)
Ав.-кит. *bjəś şa («гребень») — от праиран. корня *paś- («турама»)

Вуламалли

Дыбо А. В. Лингвистические контакты ранних тюрков: лексический фонд: пратюркский период. М., Восточная литература. 2007. 223 стр. ISBN 978-5-02-036320-5

Асăрхавсем

^ лингвистика терминĕ, ибо самоназвание «тĕрĕк» хăй ячĕ V ĕмĕр хыççăн çеç
^ Shiratori K. Sinologische Beiträge zur Geschichte der Türk-Völker. II. Über die Sprache der Hiungnu und der Tunghu-Stämme. // Известия Императорской академии наук. 1902. Сентябрь. Т. XVII, № 2
^ Гумилёв Л. Н. Хунну. СПб, 1993. С.39
^ Крюков М. В. и соавторы. Древние китайцы в эпоху централизованных империй. М., 1983. С.58
^ Ramstedt M. G. S. Uber der Ursprung der Turkischen Sprache. Helsinki, 1937, 81-91
^ Тюркские языки. (Серия «Языки мира»). М., 1997. С.8
^ Pulleyblank E. G. The Consonantal System of Old Chinese. // Asia Major. 9, pt. 1. Leipzig, 1962. Приложение: «The Hsiung-nu language». P.239-265; рус. пер.: Зарубежная тюркология. Вып.1. М., 1986.
^ Vovin, Alexander. Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? // Central Asiatic Journal 44/1 (2000), pp. 87-104.
^ Harold. W. Bailey, Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts, VII, Cambridge, 1985, pp. 25-41
^ J. Harmatta, «Conclusion», History of Civilizations of Central Asia By Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Bosworth Published by Motilal Banarsidass Publ., 1999. Volume 2: pg 488
^ Henryk Jankowski, Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Published by Brill, 2006. pg 27
^ Дёрфер Г. О языке гуннов. // Зарубежная тюркология. Вып.1. Древние тюркские языки и литературы. М., 1986. С.71-134.
^ Nicola Di Cosmo, «Ancient China and Its Enemies». Published by Cambridge University Press, 2004. pg 164:"Bailey on the other hand, viewed the Xiongnu as Iranian speakers, while Doerfer denied the possibility of a relationship between the Xiongnu language and any other known language and rejected in the strongest terms any connection with Turkish or Mongolian"
^ Дыбо шухăшĕпе (Дыбо 2007, с.80), ăсчах ячĕ «будурчын» (тĕрĕк. «путене»), çаплах, урăхла вулассине туйса, сăмахран, ăсчах Куча ăратĕнчен пулнă
^ Шервашидзе И. Н. Формы глагола в языке тюркских рунических надписей. Тб., 1986; Дыбо 2007, с.75-82
^ Дыбо 2007, с.82-115
^ Дыбо 2007, с.88
^ Э. Пуллиблэнк гипотези (тĕрĕк сăмахĕпе çыхăннă енĕпе) тата В. И. Абаев гипотези (сăкăт сăмахĕпе çыхăннă енĕпе): Дыбо 2007, с.118-119

Каçăсем

Çав. пекех

</noinclude>

[1] лингвистика терминĕ, ибо самоназвание «тĕрĕк» хăй ячĕ V ĕмĕр хыççăн çеç

[2] Shiratori K. Sinologische Beiträge zur Geschichte der Türk-Völker. II. Über die Sprache der Hiungnu und der Tunghu-Stämme. // Известия Императорской академии наук. 1902. Сентябрь. Т. XVII, № 2

[3] Гумилёв Л. Н. Хунну. СПб, 1993. С.39

[4] Крюков М. В. и соавторы. Древние китайцы в эпоху централизованных империй. М., 1983. С.58

[5] Ramstedt M. G. S. Uber der Ursprung der Turkischen Sprache. Helsinki, 1937, 81-91

[6] Тюркские языки. (Серия «Языки мира»). М., 1997. С.8

[7] Pulleyblank E. G. The Consonantal System of Old Chinese. // Asia Major. 9, pt. 1. Leipzig, 1962. Приложение: «The Hsiung-nu language». P.239-265; рус. пер.: Зарубежная тюркология. Вып.1. М., 1986.

[8] Vovin, Alexander. Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? // Central Asiatic Journal 44/1 (2000), pp. 87-104.

[9] Harold. W. Bailey, Indo-Scythian Studies: being Khotanese Texts, VII, Cambridge, 1985, pp. 25-41

[10] J. Harmatta, «Conclusion», History of Civilizations of Central Asia By Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, Unesco, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Bosworth Published by Motilal Banarsidass Publ., 1999. Volume 2: pg 488

[11] Henryk Jankowski, Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Published by Brill, 2006. pg 27

[12] Дёрфер Г. О языке гуннов. // Зарубежная тюркология. Вып.1. Древние тюркские языки и литературы. М., 1986. С.71-134.

[13] Nicola Di Cosmo, «Ancient China and Its Enemies». Published by Cambridge University Press, 2004. pg 164:"Bailey on the other hand, viewed the Xiongnu as Iranian speakers, while Doerfer denied the possibility of a relationship between the Xiongnu language and any other known language and rejected in the strongest terms any connection with Turkish or Mongolian"

[14] Дыбо шухăшĕпе (Дыбо 2007, с.80), ăсчах ячĕ «будурчын» (тĕрĕк. «путене»), çаплах, урăхла вулассине туйса, сăмахран, ăсчах Куча ăратĕнчен пулнă

[15] Шервашидзе И. Н. Формы глагола в языке тюркских рунических надписей. Тб., 1986; Дыбо 2007, с.75-82

[16] Дыбо 2007, с.82-115

[17] Дыбо 2007, с.88

[18] Э. Пуллиблэнк гипотези (тĕрĕк сăмахĕпе çыхăннă енĕпе) тата В. И. Абаев гипотези (сăкăт сăмахĕпе çыхăннă енĕпе): Дыбо 2007, с.118-119

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

п • с • т Хунсем
Импери	Тĕп хула — Гунигард Патшалăхсем: Гунналанд • Джидан • Кавказ Хун Енĕ Пурăнан халăх: хунсем • сарматсем • сăварсем • акацирсем • оногурсем • кăтăркăрсем • вăтăркăрсем • антсем • славянсем

Тытăмçăсем	Арканиччен (453): Паламар (360—378) • Балтазар (378—390) • Улдин (390 — до 409 или 410) • Донат (412-чен) • Харатон (412 тĕлн.) • Октар (430-чен) • Руа (434-чен) • Айбарс • Мундзук (390—434) • Бледа (434—444) • Атăл (434—453) Аркансан Тулдила (453 хыççăн) • Эллак (453—454) • Тинĕс (454—469) • Карадах (450-мĕшсем) • Джураш (477—515) • Грод (520—534) • Мугел • Ирнак • Элп-Илитвер

Вăрçă ĕçĕ	Вăрçăсем: гот-хун • хун-дан • хун-рим • хун-висанти • хун-перс • Хун-китай Çапăçнисем: Нарбонн патĕнче • Каталаун уйĕнче • Недао патĕнче

Каланисем	Приск элчелĕхĕ • Аттил пирки халапсем • Гетика • Хервёр çинчен сага • Тидрек пирки сага • Аслă Эдда • Нибелунгсем çинчен юрлани • Хильдебранд çинчен юрлани

Çыхăннă темăсем	Атăл тата Руç • Халăхсен Аслă Хускалăвĕ • Азири хунсем • шурă хунсем • хионитсем • хун чĕлхи • хунну чĕлхи
Çав. пекех: Евразири юркăнсем • Ант пĕрлешĕвĕ • Скиф Ен • Ойум • Гог тата Магог • Гунор тата Магор • Авитохол • 535—536 çулсенче сивĕтни