Уйăх (Çĕр çулташĕ)

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
(Уйăх (спутник) ҫинчен куҫарнӑ)
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Уйăх пăхăр.
Уйăх ☾
категори спутник
Орбита палăрăмĕсем
Афели
Перигели
периапсида 363 104 км
(356 400 – 370 400 км)
апоапсида 405 696 км
(404 000 – 406 700 км)
Мăн çуртĕнĕл 384 399 км 0,00257 а. е.
Орбитăллă эксцентриситет 0,0549 (вăтам)
Орбитăллă тапхăрĕ
Сидери тапхăрĕ 27,321582 кун 27 кун 7 сехет 43,1 мин
Орбитăллă хăвăртлăхĕ 1,023 км/ç (вăтам)[1]
Вăтам аномали
Тайăмĕ 5,145° эклиптики[2]
Хăпаракан çыххин долготти (чакни) 1 пĕр çаврăм 18,6 çулта
Перицентрăн аргуменчĕ (хăпарни) 1 пĕр çаврăм 8,85 çулта
Физика пахалăхĕсем
Размер
Экваториаллă радиусĕ 1738,14 км 0,273 çĕрĕн
Полярлă радиусĕ 1735,97 км 0,273 земных
Планета пичĕн лаптăкĕ 3,793·107 км² 0,074 çĕрĕн
Хĕсĕнни
Калăпăш 2,1958·1010 км³ 0,020 çĕрĕн
Масса 7,3477·1022 кг 0,0123 çĕрĕн
Вăтам йăвăлăх 3,3464 г/см³
Экватăрти йывăрăшăн вăйĕ 1,62 м/ç²
Иккĕмĕш космос хăвăртлăхĕ 2,38 км/ç
Сидерлĕ çаврăнăвăн тапхăрĕ синхронлă (яланах Çĕр патне пĕр енĕпе çăврăннă)
Экватăрти çаврăну йĕрлĕ хăвăртлăхĕ
Çаврăну тĕнĕлĕ эклиптика тайăмĕ 1,5424° (эклиптика тĕлĕшĕпе)
çурçĕр полюсĕнче Тӳррĕн хăпарни
Тайăнни
Альбедо 0,12
Планета пичĕн температури
Чи сивĕ 100 К (−173 °C) (экватор) 33 К (−240 °C)
Вăтам 220 К (−53 °C) 130 К (−143 °C)
Чи вĕри 390 К (117 °C) 230 К (−43 °C)
атмосферăн йышĕ
Планета питĕнчи пусăмĕ

УйăхÇĕре чи çывăх астрономилле объект тата унăн çулташĕ, эппин лешĕн йĕри-тавра çаврăнса тăрать. Хĕвел системинче пысăккăшĕпе пиллĕкмĕш çулташ. Атмосфери çук[3].

Курăнакан çăлтăрла кап - −2,5/−12,9 −12,74 (тулли чухне). Çĕр çине, туллилле, 0,25 — 1 лк çутăлăх парать.

Ят[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Вырăсла Луна сăмах праслав. *luna < пра-и.е. *louksnā́ «çутă» сăмахпа çыхантараççĕ, çак индоевропа формине лат. lūna «уйăх»[4] сăмах та тухать. Грексем Çĕр спутникне Селена (ав.гр. Σελήνη) тенĕ, авалхи египт — Ях (Иях)[5], вавилонта — Син[6].

«Колумбия» 2003-мĕш çулхи кăрлачăн 26-мĕшĕнче Уйăхăн тĕслĕ тĕрлĕ çӳллешенчен ӳкерчĕкĕсем

[7][8].

«НУйăх çинче. Çĕр тухать.» СССР почта маркки, 1967 ç.

Сăнав[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Уйăх фазисем Хĕвелпе Çĕр тĕлĕшĕнче вырнаçнипе çыханни. Симĕс тĕспе сидери уйăхĕ пĕтсен синоди уйăхĕ пĕтичен Уйăх çавранакан кĕтесе кăтартнă.
Ку австрали ӳкерчĕкĕнче уйăх 180 градус таран пăрăннă — кăнтăр çурчăмăрĕн уйрăмлăхĕ.

Уйăхăн кĕтес виçийĕ хĕвелĕнине питĕ çывăх - çур градус яхăннелле.

Уйăх либрацийĕ

Ту породисем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Уйăх грунчĕн хуташĕ тинĕс тата материк районĕсенче самях ылмашать. Уйăх породисенче тимĕр, шыв, вĕçекен компанентсем сахал.

Уйăх çинчи тори концентрацин картти, Lunar Prospector сăнанипе.
Уйăх реголичĕн хими хутăше процентпа[9].
Элементсем «Луна-20» аппаратпа илсе килнĕ «Луна-16» илсе килнĕ
Si 20,0 20,0
Ti 0,28 1,9
Al 12,5 8,7
Cr 0,11 0,20
Fe 5,1 13,7
Mg 5,7 5,3
Ca 10,3 9,2
Na 0,26 0,32
K 0,05 0,12

«Луна-20» АМС материк районĕнчен, «Луна-16» тинĕс районенчен грунт илсе килнĕ[10].

Çавăн пекех пăхăр[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Кĕнекесем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  • Петров В.П Здравствуй, Луна!. — Лениздат. — 24500 экз.
  • Шевченко В.В. Луна и ее наблюдение. — Наука. — 100000 экз.
  • Уманский С.П. Луна — седьмой континент. — Знание. — 45000 экз. — ISBN 5-07-000408-5
  • Шкуратов Ю. Г. Луна далёкая и близкая. — Харьковский нац. университет им. В. Н. Каразина. — ISBN 966-623-370-3
  • Роберт Хейзен История Земли: От звездной пыли — к живой планете: Первые 4 500 000 000 лет. — Альпина Нон-фикшн. — 364 p. — ISBN 978-5-91671-706-8

Статьясем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ Солнечная система. — Физматлит. — ISBN 978-5-9221-0989-5
  2. ^ Астрономический Календарь. Постоянная часть.. — Наука, главная редакция физико-математической литературы.
  3. ^ Уйӑх либраци тӗсӗсем 2020 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
  4. ^ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка Т. 2.
  5. ^ Коростовцев Михаил Александрович Религия древнего Египта. — Наука. — Т. 3.
  6. ^ Син, божество // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
  7. ^ NASA STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05695.
  8. ^ NASA STS-107 Shuttle Mission Imagery: STS107-E-05697.
  9. ^ А.Цимбальникова, М.Паливцова, И.Франа, А.Машталка Химический состав фрагментов кристаллических пород и образцов реголита «Луны-16» и «Луны-20». — Наука.
  10. ^ Геофизические и геохимические особенности Луны.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Лекцисем
Документаллă фильмсем
  • «С точки зрения науки: Тайны Луны» (акăл. Naked Science: Moon Mysteries) — научно-популярный фильм, 2005, National Geographic
  • «С точки зрения науки: Загадки Луны» (акăл. Naked Science: Moon Mysteries) — научно-популярный фильм, 2007, National Geographic
  • «С точки зрения науки: Заселение Луны» (акăл. Naked Science: Living on the Moon) — научно-популярный фильм, 2009, National Geographic
  • «С точки зрения науки: Земля без Луны» (акăл. Naked Science: Earth without the Moon) — научно-популярный фильм, 2010, National Geographic
  • «Добыча полезных ископаемых на Луне» (акăл. Mining the Moon) — научно-популярный фильм, 2011, Discovery
  • Битва за Луну документальный фильм, 2010, (Телестудия Роскосмоса)

Шаблон:Уйăх Шаблон:Çĕр ушкăнĕнчи планетăсен спутникĕсем Шаблон:Хĕвел системин спутникĕсем