Ĕпхӳ

Ĕпхӳ пушк. Өфө выр. Уфа
Хула гербĕ
Патшалăх:	Раççей
Регион:	Пушкăрт Республики
Никĕсленĕ:	1574
Хула, çултан:	1586
Халăх йышĕ, пин çын:	1 095 (2002)
Хула лаптăкĕ:	753,7 км2
Геогр. анлăхĕ:	54° 49'
Геогр. вăрăмлăхĕ:	56° 4'

Ĕпхӳ (пушк. Өфө, выр. Уфа, улăхри мари Ӱпӧ, Ипон) — Пушкăрт республикин тĕп хули, Раççей патшалăхĕнче вырнаçнă. Шурă юханшыва Ĕпхӳпе Дема юханшывсем юхса кĕнĕ çĕртре вырнаçнă.

Хулана 1574 çулта ку çĕрсем Раççей патшалăхне кĕнĕ хыççăн Раççей чикисене хураллама туса хунă.

Хулара 1,1 млн çын пурăнать, çичĕ районран тăрать:

• Дема районĕ
• Калинин районĕ
• Киров районĕ
• Ленин районĕ
• Октябрь районĕ
• Ордженикидзе районĕ
• Совет районĕ

Административлӑ-территори пайланӑвӗ

Административлӑ-территори тытӑмӗн шайӗнче Уф хули 7 хуларан тӑрать:

Районсене ял ҫӗрӗнчи 2 — мӗш пункта (Кнеҫе Калинински районӗпе Ветотниково-Ленински районӗнчи д. Князе), ҫавӑн пекех 5 ял советне (унта 22 ял пунктне кӗрекенскерсене) пӑхӑнтарнӑ: Федоровский ял советне Калинински районне, Искински ял советне — Киров районне, Нагаевски ял советне — Октябрь районне, Новочеркасскипе Турбас Ял советне — Орджоник Районне пӑхӑнтарнӑ.Районсемпе ял совечӗсен йышне кӗрекен районсем Уф хули округӗн территорийӗнче пурӑнаҫҫӗ, анчах хӑйсем вӗсем муниципалитет пӗрлӗхӗсем мар. Ҫавна пула хула таврашӗнчи ялсенчи вырӑнсене, Киров тата Октябрь районӗсене пӗрлештернине пула компактлӑ мар, икӗ уйрӑм пайран, территорирен мӑшӑрланнисен пур. Ҫав хушӑрах Октябрь районӗн икӗ пайне ытти хула районӗсен территорийӗсемпе пайланӑ, Киров районӗн икӗ пайне хула округӗн йышне кӗмен территорисемпе пайланӑ.

Архитектурӑпа паллӑ вырӑнлӑх

Уфри чи кивӗ ҫурт: Октябрь Революцийӗн урамӗнчи пӗр хутлӑ ҫурт, 57/1 ҫурт, паллӑ Горнозаводчик Демидов аллинче. Ҫурта XVIII ӗмӗр варринче туса лартнӑ. Ку ҫурт 1774 ҫулхи ноябрь уйӑхӗнче (ытти пӗлтернӗ тӑрӑх, 1775 ҫул пуҫламӑшӗнче) унта вырӑс ҫарпуҫӗ Александр Васильевич Суворов, Пугачев восстанине путармашкӑн Императрица Екатерина II ҫулхи ноябрьте чарӑнса тӑнипе палӑрать.

1803 ҫулта оренбург граждансен губернаторӗ Алексей Александрович Врасский (Тӑшманла, Хирӗҫле) 1803 ҫулта Уфа ҫӗнӗ планламалли I проекта Александр Александр император туса хатӗрленӗ тата ӑна туса хатӗрленӗ. Кӗпӗрне архитекторӗ Д.М. Дельмедико планланӑ. Уфӑн ҫӗнӗ планӗ тӑрӑх тӳремрех те типӗ вырӑна куҫарма сӗннӗ. Хуласене анлӑлатнисӗр пуҫне тахҫанах пулнӑ урамсене урлӑ ҫӗнӗ урамсем хывма палӑртнӑ. Малалли шӑпи паллӑ мар.

1816 ҫулхи пушар хыҫҫӑн раҫҫей службинчи Шотланди архитекторӗ Вильям Пугачев 667,5 га территорири хулан пӗрремӗш планне тунӑ.

1817 ҫулхи декабрь уйӑхӗнче Вӑл Уфӑна пынӑ та кӗпӗрне мишавайӗпе Пӗрле плана тӳрлетме пынӑ. Правительство ҫакна май 1819 ҫулхи мартӑн 3-мӗш проектне ҫирӗплетнӗ. Ҫак тӗп плана XIX ӗмӗр хушшинче хула строительствин ҫул-йӗрне палӑртса хунӑ. План тӑрӑх, хула чиккисене Телеграф урамӗнчен Пуҫласа Никольски урамне ҫити, шурӑ ҫырмаран Пуҫласа Богородски урамне ҫитиччен сарӑлса пынӑ. Архитектор хальхи ҫурт-йӗрпе тата рельефпа ӑнӑҫлӑ усӑ курнӑ. Вӑл Хусанти Пысӑк урама (хула тӗп урамне) илсе тухрӗ, ӑна кивӗ центр — Троицкая тата Анатри Суту — илӳ площадьне-хулари ҫӗнӗ суту-илӳ центрне-Ҫӳлти Суту-илӳ площадӗнче Гостинӑй картишне пӗрлештерчӗ. Ҫав хушӑрах Уф — Собор площадӗн административлӑ ҫӗнӗ центрӗ-Тури Суту-илӳ площадӗпе Театр урамӗпе ҫыхӑннӑ. Уф административлӑ суту-илӳ центрӗ хулан истори наркӑмӑшӗн территорийӗнче нумай вӑхӑт хушши сыхланса пурӑннӑ.

Хулари чи ҫӳллӗ ҫурт: 31-мӗш этаж небоскреб Иель-тауэр (102,3 метр ҫӳллӗшӗ), 2018 ҫулхи декабрь уйӑхӗнче туса лартнӑ. Октябрь проспекчӗ хулан ҫурҫӗр пайӗнче вырнаҫнӑ.

Иккӗмӗш ҫурт ҫӳллӗшӗнче - "Урсиб"финанс корпорацийӗн тӗп офисӗ. Ку 26-мӗш этаж ҫурчӗ 100,5 метр ҫӳллӗш. Ҫул урлӑ вӑл 1962 ҫулта тунӑ 9-мӗш этажлӑ ҫурт Вырнаҫнӑ.

2014 ҫулта Пушкӑртстан Республикинчи Уф хулин лаптӑкӗ 71,6 пин гектар шутланнӑ; вӗсенчен туса лартнӑ территори-20 пин г. Пурӑнмалли ҫурт-йӗр фончӗ 23 миллион та 800 пин тӑваткал метр шутланать. Пурӑнмалли ҫурт-йӗр тивӗҫтерӗвӗ: ҫын пуҫне 21,6 тӑваткал метр. Уфим ҫурутравӗн строительствин коэффициенчӗ 0,55 шутланать. Хулан вӑтам ҫӳлӗшӗ: пилӗк этаж.

РФ регион аталанӑвӗн, Раҫҫей инженерӗсен союзӗн, Федераци строительство тата пурӑнмалли ҫурт-йӗрпе коммуналлӑ хуҫалӑх агентствин, потребительсен прависемпе ырлӑхне хӳтӗлес сферӑри Федераци службин потребительсен тата Вӗсен Мускав университечӗ палӑртнӑ хула хутлӑхӗн пахалӑхӗн рейтингӗпе килӗшӳллӗн. М.В. Ломоносова 2012 ҫулта Уф 10-мӗш вырӑн йышӑннӑ. Раҫҫейри ҫӗр пысӑк хуласен интегр рейтингӗпе килӗшӳллӗн урбанистика Санкт-Петербург институчӗ йӗркеленӗ 2013 ҫулта Уф пурӑнмалли хӑтлӑх енӗпе иккӗмӗш вырӑн йышӑннӑ.

Вуламалли

• Уфа, губернский город // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
• История Уфы: краткий очерк / Ганеев Р. Г., Болтушкин В. В., Кузеев Р. Г.. — Ĕпхӳ: Пушкăрт кĕнеке издательстви, 1981. — 604 с.
• Синенко С. Г. Город над Белой рекой. Краткая история Уфы в очерках и зарисовках 1574—2000. — Ĕпхӳ: Государственное республиканское издательство «Башкортостан», 2002. — 5000 экз.
• Нигматуллина И. В. Старая Уфа. Историко-краеведческий очерк.. — Ĕпхӳ: Белая река, 2007. — 224 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-87691-036-3
• 500 вопросов и ответов об Уфе / Муллакаев М. Н.. — Ĕпхӳ: Панорама Башкортостана, 2008. — 240 с. — 6000 экз.

Каçăсем

• Ĕпхӳ администрацийĕн сайчĕ

Ку вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла.