Çĕпĕр

Çĕпĕр — Ҫурҫӗр Ази тарăхĕ. Анăç енчи чикки — Урал тăвĕсем, çурçĕр енчи — Çурçĕр Пăрлă океан, тухăç енчи — Лăпкă океан.

Хĕвеланăç Çĕпĕр, Хĕвелтухăç Çĕпĕр тата Инçет Хĕвелтухăç çине пайланать. Хăшпĕр чухне Кăнтăр Çĕпĕре те уйăраççĕ.

Çĕпĕр тавралăхĕ

Çĕпĕрте çак пысăк юханшывсем юхаççĕ: Обь, Иртыш, Енисей, Лена, Амур.

Хуласем

Çĕпĕрти пысăк хуласем:

29 çĕпĕр хулинче 100 пин ытла çын пурăнать^[1].

200 пин ытла çын пурăнан çĕпĕр хулисем

Çĕн Çĕпĕр	1 602 915 ^[2]
Омск	1 178 391 ^[3].
Красноярск	1 083 865^[4]
Тĕмен	720 575 ^[5]
Барнаул	635 585^[6]
Иркутск	623 424^[7]
Томск	569 293^[8]
Кемĕр	553 076^[9]
Новокузнецк	551 253^[10]
Улан-Удэ	430 550^[11]
Сургут	348 643^[12]
Чита	343 511^[13]
Якутск	303 836^[14]
Нижневартовск	270 846^[15]
Братск	234 147^[16]
Ангарск	226 776^[17]
Бийск	203 826^[18]

Норильск тата Прокопьевск депопуляци пирки ку йышран тухнă.

Çĕпĕрти тĕп халăхсем

Çĕпĕрте халăх нумай пурăнмасан та кунта тĕрлĕ челхе ушкăнĕнчи халăх пуранать. Хăшпĕр шутлавсемпе ^[19]^[20], XVI-мĕш ĕмĕр вĕçĕнче — XVII-мĕш ĕмĕр пуçламăшĕнче Çĕпĕртпе Аякри Тухăçра 200 пин яхан çн пураннăю

2010-меш çулхи Раççейри халах çыравĕпе Раççейри Çĕпĕр теп халăхĕсен шучĕ :

Тĕрĕк халăхĕсем		Монгол халăхĕсем		Самоди халăхĕсем		Чукча-камчатка халăхĕсем		Енисей халăхĕсем
Якутсем	478 100	Бурятсем	461 389	Ненецсем	44 640	Чукчăсем	15 908	Кетсем	1 492
Тывасем	263 934	Тунгусо-маньчжур- халăхĕсем		Селькупсем	4 249	Коряксем	8 743
Хакассем	72 959	Эвенксем	38 396	Сойотсем	3 579	Ительменсем	3 180
Алтайсем	70 800	Эвенсем	21 830	Нганасансем	834	Чувансем	1 087
Шорсем	12 888	Нанайсем	12 160	Энцсем	237	Алюторсем	40
Долгансем	7 885	Ульчсем	2 913	Фин-угор халăхĕсем		Керексем	4
Çĕпĕр тутарĕсем	6 779	Удэгейсем	1 657	Хантсем	30 943	Эскимос-алеут- халăхĕсем
Телеутсем	2 643	Орочсем	686	Мансисем	12 269	Эскимоссем	1 738
Тофаларсем	761	Негидальцсем	567	Сино-тибет халăхĕсем		Алеутсем	482
Чулăмсем	355	Ороксем	346	Тазсем	276	Нивхсем	5 162

Çĕпĕр тĕпчевçисем

^ Данные Росстата на 1.1.2008 2016 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ.
^ [1] 2017 ҫулхи Ака уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ.
^ База данных показателей муниципальных образований Омской области (Население). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Омской области 2014 ҫулхи Ака уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.
^ [2] 2017 ҫулхи Ака уйӑхӗн 9-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.
^ Никитин Н. И. Сибирская эпопея XVII века: Начало освоения Сибири русскими людьми. — Наука.
^ Скобелев С. Г. Демография коренных народов Сибири в XVII—XX вв. Колебания численности и их причины. — № 3.

[1] Данные Росстата на 1.1.2008 2016 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ.

[2] [1] 2017 ҫулхи Ака уйӑхӗн 3-мӗшӗнче архивланӑ.

[3] База данных показателей муниципальных образований Омской области (Население). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Омской области 2014 ҫулхи Ака уйӑхӗн 28-мӗшӗнче архивланӑ.

[4] [2] 2017 ҫулхи Ака уйӑхӗн 9-мӗшӗнче архивланӑ.

[5] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[6] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[7] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[8] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[9] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[10] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[11] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[12] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[13] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[14] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[15] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[16] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[17] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[18] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года 2019 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 13-мӗшӗнче архивланӑ.

[19] Никитин Н. И. Сибирская эпопея XVII века: Начало освоения Сибири русскими людьми. — Наука.

[20] Скобелев С. Г. Демография коренных народов Сибири в XVII—XX вв. Колебания численности и их причины. — № 3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]