Якутсем

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Карелсем
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурӗ: 480 000 çын (2010).
РФ: 478 409 çын (2021 çырăвĕ)[1]

Чĕлхе саха, вырăс
Тĕн айыы[4], православи, шаманизм, танкăр тĕнĕ
Кĕрет  тĕрĕк халăхĕсем

Якутсем (хăйсене саха тата, нумайлă хисепре, сахалар теççĕ), — тĕрĕк чĕлхеллĕ халăх. Якут чĕлхипе калаçаççĕ. Саха Республикинчи титуллă, тĕпри тата чи йышлă халăх[5].

Хутăш çемьере çуралнă çынна сахаляр теççĕ.

Этимологи[тӳрлет | кодне тӳрлет]

"Якут" сăмаха чăваш чĕлхине вырăс чĕлхинчен кĕртнĕ. Историксем тĕпчев ĕçĕсемпе килĕшӳллĕн, якут тени, вырăссем Çĕпĕре пусмăрланă тапхăрта, XVII-мĕш ĕмĕрте, пĕрремĕш эвенк çул кăтартса пыракан сăмахĕнчен пулса кайнă имĕш. Эвенксен чĕлхипе, кӳршĕ халăха "ёкё" тенĕ пулат. Вырăссем вара, хăйсем манерлĕ, якут теме пуçланă пулат.

Халах кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ăсчахсем (ытларахăш пайĕ) якутсем XII ĕмĕрте Байкал кӳлли тăрăхĕнчен Лена, Алдан, тата Вилюй юханшывсен тăрăхне куçнă тесе шутлаççĕ. Ку тăрăхра вĕсенчен палеоази халахĕсем пурăннă. Якутсем килсен лешсен вара урăх çĕрсем çине куçма тивнĕ. Якутсем выльăх-чĕрлĕх ерчетнĕ, суту-илӳпе пурăннă. Çавăн пекех вĕсем хăйсен тĕнне тата çарне аталантарнă.

Халăх йышĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

2002 çулхи перепись тăрăх Раççейре 450 пин якут пулнă. Вĕсем ытларах енĕпе Якутинче пурăннă. Унсăр пуçсăр якутсем çавăн пекех Иркутск, Магадан облаçĕсенче, Хабаровскпа Красноярск Енĕсенче, Таймырта тата Эвенк автономи округĕнче пурăннă. Якутинче якутсем пĕтĕм халах йышĕнче 45% йышăнаççĕ.

Вырнаçу[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Пĕтĕм Пĕрлешӳ те Пĕтĕм Раççей çырăвĕсемпе халăх йышĕ (1897—2010)
Çĕршыв / Регион Перепись 1897 года[6] Перепись 1926 года[7] Перепись 1939 года[8] Перепись 1959 года[9] Перепись 1970 года[10] Перепись 1979 года[11] Перепись 1989 года[12] Перепись 2002 года[13] Перепись 2010 года[14]
Раççей империйĕ / ССРП / Раççей Федерацийĕ 227 384 240 709 242 080 236 655 296 244 328 018 381 922 443 852 478 085
Якут облаçĕ / ЯАССР / Саха Республики 221 467 235 926 233 273 226 053 285 749 313 917 365 236 432 290 466 427
Иркутск кĕпĕрни / Çĕпĕр Ен / Иркутск облаçĕ 2734 3385 1398 1366 1751 1788 2020 992 858
Енисей кĕпĕрни / Çĕпĕр Ен / Красноярск Ен 2181 4820 4343 1248 1387 1778 1368 1468
Томск кĕпĕрни / Çĕпĕр Ен / Çĕнĕ Çĕпĕр облаçĕ - 21 386 602 798 473 629
Тинĕсçум облаçĕ / Инçĕт-Тухăç Ен / Тинĕсçум Ен 517 32 22 112 117 506 475 703 766
Тинĕсçум облаçĕ / Инçĕт-Тухăç Ен / Хабаровск крайĕ 1224 1569 944 1152 1662 1578 1454 1417
Тинĕсçум облаçĕ / Инçĕт-Тухăç Ен / Магадан облаçĕ 734 791 1019 892 754 469 407
Амур облаçĕ 356 398 302 245 288 699 788 314 449
Мускав - 72 164 496 480 771 1448 1508
Ленинград / Санкт-Петербург - 17 70 214 787 862 847 701
Украина ССР - 14 77 251 349 479 688 - -
Казах АССР / Казах ССР - 4 64 87 174 438 314 - -
Узбек ССР - 3 24 74 173 119 183 - -
Белорус ССР - 1 9 33 43 81 139 - -
Кăркăс АССР / Кăркăс ССР - - 4 11 58 82 80 - -
Якутсен вырнаçăвĕ ÇФТ %, 2010 çулхи çырăвĕ
Якутсен вырнаçăвĕ ИТФТ %, 2010 çулхи çырăвĕ

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
  2. ^ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 тата 17 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года.
  3. ^ https://www.pmlp.gov.lv/lv/media/9756/download
  4. ^ Религия Аар Айыы официально признана после 316 лет запрета. çăлкуçран архивланă 3 Авӑн уйӑхӗн 2014.
  5. ^ Этнократия или защита своих прав? Якуты признали себя коренным народом
  6. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  7. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  8. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  9. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  10. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  11. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  12. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  13. ^ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей.. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.
  14. ^ Приложение Демоскопа Weekly. demoscope.ru. Тĕрĕсленĕ 17 Чӳк уйӑхӗн 2015.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]