Тофаларсем

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Тофаларсем
Пăши пăхакан тофаларсем
Тăван ячĕ тоъфа, тофа, топа, тоха
Хальхи вырнаçăвĕ тата йышĕ

Пурӗ: 860 çын
Раççей Федерацин ялавĕРаççей Федерацийĕ
837 (2002 г.)[1]

Украина ялавĕУкраина:
18 (перепись 2001)[2]
Чĕлхе тофалар чĕлхи
Тĕн шаман йăли, анимизм, православи

Тофала́рсем (малтан вĕсене карагассем тенĕ, тăван ячĕ — тоъфа, тофа, топа, тоха, тăва, «этем» тени пулать) — Хĕвелтухăç Çĕпĕрти Раççейри вырăнти вак халăх.

Çухалакан халăхсем шутне кĕреççĕ.

Кун-çулĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тофсене пĕрремĕш дубо (туба, туво) йăхĕ ятпа V ĕмĕрти Вэй ăрăвĕн вăхăтĕнче китай çул çыравĕсенче Ениçейрен тухăçалла пурăнакан тесе асăннă.[3]. Тофсем вар Ази империсене парăм панă. XVII ĕмĕрте Тофалар Мускав патшалăхĕ йышне кĕрет. 1757 çул хыççăн, Тăва Маньчжур империне кĕрсен, Тофалар Раççей империнче юлать. Уда çĕрĕ пиллĕк улусран тытăнса тăнă.


1939 çулта РСФСР Иркут облаçĕнче Тофалар районĕ йĕркеленĕ, центрĕ — Алигджер чиркӳ ялĕ, анчах та ăна 1950 çулта хăтарнă, ун вырăнне Иркут облаçĕн Анат Уда районĕнче икĕ тофалар ял канашне — Тофалар (центрĕ — Алигджер) тата Тури-Гутара (центрĕ - Тури Гутара) туса хунă.


ХХ ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче тофаларсем йăх-ăру тытăмĕпе пурăннă, сăмахран 5 патри йĕр ăрата (Каш, Сариг-Каш, Чогду, Кара-Чогду тата Чептей; ăсчахсем пĕлтернипе малтан вĕсен йышĕ 8 çитнĕ) пайланнă, вĕсем татах патроним ушкăнсене пайланнă, кашнин хăйĕн тăмалли вырăн, промăç çĕрĕ пулнă.

Халăх йышĕ, тытăмĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Раççейри халăх çыравĕпе тофаларсен йышĕ çапла пулать:

Тофаларсем какай, ытларах вĕçен кайăк тата пăлан ашне, çинĕ; кĕл ăшĕнче е чул çинче пĕçернĕ ыраш çăкăрĕпе апатланнă; — ӳсентăран тымарĕсене, хир суханĕпе, черемшапа, çырласемпе, кедр мăйăрĕпе тĕхемленĕ. Йывăр ясак тӳлемелле пулнипе хăш çулсенче апат-çимĕç начар пулнă. Арçынсем те, хĕрарăмсем те чĕлĕм туртаççĕ.

Хозяйство[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ӳкерчĕк:Женский чехол для трубки тофалары.jpg
Женский чехол для трубки

Пурнăç йăла-йĕркипе куçса çӳрен халăх пулать, вĕсен пӳрчĕсем — чумсем. Сунар ĕçĕсемпе тупăш тăваççĕ.

Вырнаçăвĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

ТофаларинчеИркут облаçĕн Анат Уда районĕнчи Бирюса, Уда, Кан, Гутара тата урăх юханшыв таврашĕнче, çаплах Хĕвелтухăç Саянăн çурçĕр айăккинче вырнаçнă. Ытларахăшĕ Иркут облаçĕн Анат Уда районĕн Алыгджер, Верхняя Гутара, Нерха паççулкисенче пурăнать.

Чĕлхе[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Чĕлхе — тофалар хĕвелтухăç тĕрĕк чĕлхисен саян ушкăнне кĕрет. 2002 çулхи халăх çыравĕпе Иркут облаçĕнчи 723 тофалартан тофалар чĕлхипе 114 çын (16%) çеç пуплет, вырăсла — 723 çынни те калаçать. (100%).[4]

Этеплĕх[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Халăх йăлисене кăтартакан вырăнĕ — "Тальцы" музейĕ.

Тофаларсем сăмах пултарулăхĕпе пуян — халăх каларăшĕ, юмах,халап, чăнлав чылай.

Халăх йăли шутне анимизм, шаманизм тата урăх этепсем кĕреççĕ.

Тофаларсен йăлине тĕпчекен паллă тĕрĕкçĕсем В. Радлов тата Н. Катанов, çаплах çак халăха пĕлме вăй хунă — Б. Петри, В. Рассадин, Р. Шерхунаев т.ыт.

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

  1. ^ 1, 2, 3, 4 тата 5 Всероссийская перепись населения 2002 года. Тĕрĕсленĕ 24 Раштав уйӑхӗн 2009.
  2. ^ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
  3. ^ «Тофалария — страна гор» — Иркутск, 1988 «Восточно-Сибирское книжное издательство» ISBN 5-7424-0049-7
  4. ^ 2002 ç. Пĕтĕм Раççейри халăх çыравĕн хыпарĕсем 2015 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ.

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]