Урарту

Туçи Карабах историйĕ
	Тахçанхи тапхăр
	Азых çĕр хăвăлĕ • Шуша çĕр хăвăлĕ • Таглар çĕр хăвăлĕ
	Ходжалă-кедабек культури ; Кура-арак культури
	Аваллăх
	Урарту ; Эрмени (сатрапи) ; Ервандид Эрменийĕ ; Аслă Эрмени (Арцах) ; Кавказри Албани
	Вăтам ĕмĕрсем
	Хачи кнеçлĕхĕ
	Çĕнĕ самана
	Кашатаг меликлĕхĕ ; Карабах беглербеглĕхĕ; Хамса меликлĕхĕсем ; Карабах ханлăхĕ
	XIX—XX
	Гюлистан лăпкăлăх килĕшĕвĕ ; Елизаветполь кĕпĕрни ; Пĕрремĕш Эрмени Республики ; Азербайджан Демократи Республики ; Эрмен-азербайджан вăрçи ; Туçи Эрмени Республики ; Азербайджан ССР (ТКАО) ; Карабахри хирĕçӳ ; Туçи-Карабах Республики, Азербайджан Республики
	; п; с; т;

Урарту (Арарат, Биайнили, Ван патшалăхĕ) — кăнтăр-анăç Азири авалхи патшалăх, Эрмен сăртлăхĕнче (хальхи Армени, тухăç Турци тата çурçĕр-анăç Иран территорийĕ) вырнаçнă.

Йăхсен пĕрлешĕвĕ Урарту пирĕн эрăччен XIII — VI ĕмĕрсенче патшалăх шайĕнче пулнине истори хучĕсем çирĕплетеççĕ. В первой четверти Пирĕн эрăччен 1 пинçуллăхра Урарту Малти Азири патшалăхсем хушшинче чи мăнаçлă тăнă. ^[1]. Урарту патшалăхĕ Армени çине пысăк сĕм янă, «кăнарне» туянтарнă, çаплах Кавказ лешьен çĕршывĕсем çине те.

Тушпа тĕп хулинчи Урарту патшисен Ван чуллă сăрчĕ çинчи цитаделĕ

Урарту хăйĕн мăнаç тапхăрĕнче, пирĕн эрăччен VIII ĕмĕр.

Урарту тĕпчев историйĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Уçни[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ван хысакĕн ӳкерчĕкĕ. Урарту, XIX ĕмĕрĕн вĕçĕ.

Хальхи ăслăлăх Урарту йĕрне XIX ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче уçнă. Тĕпчевçĕсем вăтам ĕмĕрсенчи эрмен историкĕ Моисей Хоренский çырăвĕсенче çакна асăрханă: вăл ассири арăм-патши Шамирам (Семирамида) Ван кӳллин çыранĕнче хула тунине палăртнă пулнă.^[2]. 1827 çулта Франци ази пĕрлĕхĕ Ван районне пĕрремĕш тĕпчевçĕне — çамрăк ăслăхçăна Шульца ĕçе яраççĕ. 1829 çулта ăна куртсем вĕлереççĕ, çапах та ĕç материалĕсем 1840 çул тĕлне Францие лекеççĕ те çутта тухаççĕ^[3].

Çырулăхне тĕпчени[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Археологсем Саргон II патшан керменне тупсан, унта чылай савӑл ҫыруллӑ тӑм хӑмасем тупнӑ.

Археологи тĕпчевĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Географипе топонимика[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту тавралăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту патшалăхĕ (сарă тĕспе палăртнă) тата тавралăхĕ

Çутçанталăк никĕсĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Эрмен сăртлăхĕ

Урарту çĕрĕнчи урăх вырăнĕсен ячĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Хальхи ячĕ	Вырăна çырса кăтарни	Урарту ячĕ	Ассири ячĕ	Антика ячĕ	Çĕр чавнă вырăнсем
Ван кӳлли	Урарту варринчи тăварлă кӳлĕ	?Арсене	Наири çĕршывĕн тинĕсĕ	«Тоспитис», «Топитис»
Ван хули çумĕнчи сăрт	Урарту патшалăхĕн пĕр тĕп хули	Тушпа,	Турушпа, Тушпа		Ван чакăл тăвĕ
Ван хули çумĕнчи сăрт	Урарту патшалăхĕн пĕр тĕп хули	Русахинили			Топрах-кале
Мурат (Арацани)	Эрмен сăртлăхĕн пысăк юханшывĕ, Евфратăн юппи	Арзани		«Арзаниас»
Ереван çумĕнчи сăрт	Урартури карман-хула	Эребуни			Арин-Берд
Армавир	Урартури карман-хула	Аргиштихинили			Нор-Армавир
Ереван çумĕнчи сăрт	Урартури карман-хула	Тейшебаини			Кармир-Блур
? (Вырăнне тĕрĕс тупса палăртман)	Урарту тĕн тĕпĕ, Халди туррине кĕл тумалли вырăнĕ	Ардини	Мусасир (Муцацир)

Культура[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Ӳнерлĕх[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту ӳнерлĕхĕн тĕслĕхĕсем

Бронзăллă йĕнĕ, Сардури II çырни курăнать. Кармир-Блур сăрчĕнче тупнă.		Пӳлĕмĕн енне çырнине çĕнетнĕ, Тейшебаини карманĕ		Çунатлă вăкăрăн бронзăллă кĕлетки, урарту патши астулĕн сулахай енне илемлетет, Эрмитаж. Сылтăмми Британи музейĕнче упранать.

Чĕлхе[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Тĕн[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту паллă туррисем.

Ячĕ	Символики	Пулса тухни	Чӳкленисен калăпăшĕ
Халди	Çӳлти турă, арăсланпа çыхăннă.	Чăн урарту турри, çурçĕр Ассирире пуç çапнă пулин те. Кĕл вырăнĕ — Мусасир хули.	17 вăкăр, 34 сурăх.
Тейшеба	Тавăлпа вăрçă турри, вăкăрпа çыхăнтарнă.	Кĕçĕн Ази — Тешубăпа тата Месопотами — Адад — туррисемпе çыхăннă.	6 вăкăр, 12 сурăх.
Шивини	Хĕвел турри. Çунатлă лаптак çаврашкапа çыхăннă.	Ассири туррипе — Шамашпа çыхăннă.	4 вăкăр, 8 сурăх.

Ял хуçăлăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Çĕр ĕçĕпе сад ăçталăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту ял хуçалăхĕ
				Ӳкерчĕк:Urartu Wine Cellar.jpg
Тимĕр сенкĕсен юлашки, Ван кӳлли патĕнче тупнă. Тимĕр сошники, Топра-кале археологи ĕçĕсенче тупнă.				Урарту эрех нӳхрепĕ, çĕре чавсв лартнă карассен пуçтарăнать. 1950 çулта Тейшебаини карманăн çерне чавнă чух тупнă. А.П. Булгаков фотоӳкерчĕкĕ.

Урарту ăстисен япалисем


		Сулахайран сылтăмалла: Урарту текĕрçин (Кармир-Блур) Бронзăллă питлĕхĕ; урарту керамика чӳлмекĕсем («Эребуни» музейĕ); эрешленĕ Йывăç хăми.

Урарту çарĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту çарĕ

Урарту çапăçу колесница (Часть орнамента боевого бронзового шлема урартского воина эпохи Аргишти I)	Остатки бронзовой кольчуги времён Аргишти I	Бронзăллă çĕлем Сардури II (Обнаружен при раскопках крепости Тейшебаини на Кармир-Блуре)

Урарту кăнарлăхĕ[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Урарту йышăннă çĕрсене халĕ вырнаçнă патшалăхсем

Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

^ Пиотровский Б. Б. Ван патшалăхĕ (Урарту), Тухăç литературин кăлараканĕ, Мускав, 1959
^ Мовсес Хоренаци История Армении, Айастан, Ереван, 1990 ISBN 5-540-01084-1 (Электронная версия)
^ Schulz F.E. Mémoire sur le lac de Van et ses environs // Journal Asiatique, Paris, IX, 1840

Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту), Издательство Восточной литературы, Москва, 1959
Меликишвили Г. А. Урартские клинообразные надписи, Издательство АН СССР, Москва, 1960
Дьяконов И. М. Урартские письма и документы, Издательство АН СССР, Москва-Ленинград 1963
Липин Л. А. Урарту // Очерки истории Древнего Востока, Государственное учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР, Ленинград 1956
Арутюнян Н. В. Биайнили (Урарту), Издательство Академии наук Армянской ССР, Ереван, 1970
Пиотровский Б. Б. Искусство Урарту VIII—VI вв. до н. э., Издательство Государственного Эрмитажа, Ленинград, 1962

Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Электронлă вулавăш «В древнем царстве Урарту» Архивленĕ 18 Раштав уйӑхӗн 2007 çулта.

[Пиотровский-1] Пиотровский Б. Б. Ван патшалăхĕ (Урарту), Тухăç литературин кăлараканĕ, Мускав, 1959

[Хоренский-2] Мовсес Хоренаци История Армении, Айастан, Ереван, 1990 ISBN 5-540-01084-1 (Электронная версия)

[Шульц-3] Schulz F.E. Mémoire sur le lac de Van et ses environs // Journal Asiatique, Paris, IX, 1840

[1]

[2]

[3]