Анадырь
| Анадырь чук. Кагыргын, Въэӈын | |
| |
Хула гербĕ.png)
| |
| Патшалăх: | Раççей |
|---|---|
| Регион: | Чукотка автономлă тăрăхĕ |
| Никĕсленĕ: | 1889 |
| Хула, çултан: | 1965[1] |
| Халăх йышĕ, пин çын: | 12,998 (2023) |
| Хула лаптăкĕ: | 20 км2 |
| Геогр. анлăхĕ: | 64°44′ ç.ш. |
| Геогр. вăрăмлăхĕ: | 177°31′ х.т.д. |
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Анадырь (юханшыв) пăхăр.Анадырь (чук. Кагыргын (кăнтăр чукчасен), чук. Въэӈын (çурçĕр чукчасен)[2], выр. Анадырь) — Раççейри хула. Чукотка автономлă тăрăхĕн тĕп хули. Хула Инçет Тухăç енче те Аякри Çурçĕрте вырнаçнă.
Анадырь районĕн тĕп хули, Тавайваам ялпа хула тăрăхĕ тунă[3].
Чи хĕвелтухăç Раççей хули. Унăн килĕсен нумайрăхăшĕ свайсенче тăрать (ĕмĕрхи шăнлăхран). Кивĕ ят — Ново-Мариинск (1924 çулччен).
Этимологи[тӳрлет | кодне тӳрлет]
«Анадырь» сăмах историллĕ çăлкуçсенче тĕрлĕ лексикаллă вариансенче пур: Онандырь — чукотка юханшывĕ, Анадырск — острог, С. Дежнёвăн та К. Ивановăн вăхăчĕсенче (XVII-мĕш ĕмĕрĕн варринче).
Тен, топоним Онандырь (Onandyr) юкагир тĕпĕрен эну-эн~ану-ан~ану-он пулса тухнă, ку «юшаншыв» пĕлтерет. Анадырь юханшывĕн чукча ячĕ — Йъаайваам — «мулкачăн» пĕлтерет. Май пур та, Йъаʼайваам — чукча адаптацийĕ керексен топонимĕн Йъаайвэйэм.
Вырăнти чукча халăхĕ хулана Въэӈын ят панă, ку «пыр ани», «кĕр» пĕлтерет, е Кагыргын «кĕр», «шăтăк», «ана», «вăрă», «пыр», ку унăн вырнаçни çинчен калать, мĕншĕн тесен вăл Анадырь лиманĕн тури пайĕ патне кĕни уçать[2][4].
Географи[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Анадырь юханшыв çине вырнаçнă.
Кунçул[тӳрлет | кодне тӳрлет]
1889 çулхи çурла 3-мĕшĕнче, Раççей империйĕ правительствин указĕпе, чи çурçĕр-хĕвелтухăç патшалăх территориĕнче Анадырь округинче йышăну çинчен, вырăç çар тухтăрĕ тата поляр тĕпчевçи Гриневецкий Лев Францевич Казачка юханшывăн пуçламăшĕнче Ново-Мариинск посчĕне тунă.
Хула туни хăвăрт мар пулнă, нумайрах уйрăм тата патшалăх суту-илӳ склачĕсем ӳстернĕ. 1914 çулта кунта инçет-волна радиостанцийĕ тунă — чи вăйлă Раççейре çак вăхăтра[5].
Юпа революцийĕ хыççăн, совет влаçĕ Ново-Мариинскра 1924 çултă кăна кайнă. Çак вăхăтра Камчатка кĕпĕрне революци комитечĕн постановленипе паççулкана хальхи ятне улăштарнă.
1927 çулта Анадырь районĕн администраци центрĕ пулнă, виçĕ çултан — Чукотка наци тăрăхĕн тĕп хули.
1934 çулта "Анадырь" ĕç паççулки статусне панă[6].
1950-мĕш çулсен вĕçĕнче Анадырь лиманĕ хĕрринче пысăк тинĕс порчĕ тунă, çавăнпа паççулкă пуçласа ӳстерет. 1963 çулта Казачка юханшывĕнче плотина туни хыççăн Анадырта шыв пăрăхĕ тунă.
1965 çулхи кăрлач 12-мĕшĕнче, РСФСР Мăн Совет Президиумĕн указĕпе Анадырь паççулкине хула статусĕ панă[1].
1984 çулта Ил-62 самолетăн пĕрремĕш посадкасăр рейсĕ Мускав — Анадырь тунă.
1992 çулта хула тăрăх пĕлтерĕшĕн статусĕ панă тата Анадырь районĕрен тухнă[7].
2004 çулхи чӳк 29-мĕшĕнче Анадырь хули Тавайваам ялĕпе уйрăм Анадырь хулӑри тăрăхне йышăннă[3].
Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- ^ 1 тата 2 chukotken.ru (выр.). Тĕрĕсленĕ 3 Ҫурла уйӑхӗн 2020.
- ^ 1 тата 2 Меновщиков Г. А. Местные названия на карте Чукотки. Краткий топонимический словарь / Науч. ред. В. В. Леонтьев. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1972. — С. 80, 89. — 207 с.
- ^ 1 тата 2 Закон Чукотского автономного округа от 29 ноября 2004 года № 40-ОЗ «О статусе и границах муниципального образования город Анадырь Чукотского автономного округа» (принят Думой Чукотского автономного округа 25 ноября 2004 года). çăлкуçран архивланă 16 Юпа уйӑхӗн 2013. Тĕрĕсленĕ 14 Нарӑс уйӑхӗн 2013.
- ^ Топонимический словарь Северо-Востока СССР. стр. 110,166
- ^ История города Анадырь. Избирательная комиссия Чукотского автономного округа (2010). çăлкуçран архивланă 23 Ака уйӑхӗн 2016.
- ^ Об изменениях в составе рабочих посёлков Дальневосточного края и о границах некоторых районов того же края. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР. 1934
- ^ Устав городского округа.
Вуламалли[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Города России: энциклопедия. — Большая Российская энциклопедия. — 50000 экз. — ISBN 5-85270-026-6
- Дьячков А. Е. Анадырский край : Рукопись жителя с. Маркова г. Дьячкова. — тип. Сиб. флот. экипажа.
Каçăсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Анадырская округа // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
- Анадырь хула тăрăхĕн Администрацийĕ. çăлкуçран архивланă 3 Нарӑс уйӑхӗн 2014.
- Anadyr — Online
- Чукотка — прекрасный и… суровый край
- Вебкамера города Анадырь (выр.). Тĕрĕсленĕ 3 Ҫурла уйӑхӗн 2020.
|
Ку Раççей географипе вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр. Çак асăрхаттарнине май пулсан тĕрĕсреххипе улăштармалла. |
Шаблон:Чукотка автономиллĕ тăрăхĕ
Раççейри тинĕс порчĕсем |
||
|---|---|---|
| Азов тинĕсĕн |  | |
| Балти тинĕсĕн |
Выборг • Высоцк • Калининград • Санкт-Петербург (Мăн порт тата Пассажир порчĕ) • Приморск • Усть-Луга | |
| Баренц тинĕсĕн | ||
| Шурă тинĕсĕн | ||
| Беринг тинĕсĕн | ||
| Хĕвелтухăç Çĕпĕр тинĕсĕн | ||
| Кара тинĕсĕн | ||
| Каспи тинĕсĕн ¹ | ||
| Лаптевсен тинĕсĕн | ||
| Охот тинĕсĕн | ||
| Лăпкă океан çыранĕпе Камчатка тата Курил утравĕсен | ||
| Хура тинĕсн | Анапа • Геленджик • Евпатория[1] • Керчь (Керчь тинĕс суту-илӳ порчĕ) • пулă • Камыш-Бурун • Порт «Крым»)[1] • Новороссийск • Севастополь[1] • Сочи (суту-пассажир • тиев) • Тамань[2]• Туапсе • Феодосия[1] • Черноморск[1] • Ялта[1] | |
| Чукот тинĕсĕн |
çук | |
| Япон тинĕсĕн |
Александровск-Сахалинский • Ванино • Владивосток • Хĕвелтухăç • Де-Кастри • Зарубино • Находка • Невельск • Ольга • Посьет • Совет Гаванĕ • Холмск • Шахтёрск | |
| ||