Кăпчак чĕлхи — Википеди

Кăпчак чĕлхи
Патшалăхсем:
Регионсем:	Тухăç Европа, Вăтам Ази, Кавказ, Анăç Çĕпĕр, Кăнтăр Çĕпĕр, Кавказ Лешьен, Çывăх Тухăç (Икĕпат).
Статус:	çухалнă
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
Алтай çемьи Тюрк турачĕ Кăпчак группи
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:
ISO 639-3:
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Кăпча́к чĕлхи — кăпчаксен чĕлхи (кайран вăл чĕлхерен ытти хăшпĕр тĕрĕк чĕлхисем пулса кайнă). Тĕрĕк чĕлхисем йышне кĕрет. Еврази регионĕсенче Дешт-и-Кыпчак пĕрлехи ячĕпе паллă пулса сарăлнă. XIII ĕмĕртенпе Ылтăн Уртара этноссем хушшинчи хутшăнмалли чĕлхе шутланнă; каярах крым-тутар, тутар, пушкăрт, казах, карачай-балкар, кумык, нухай, каракалпак тата урăх хăшпĕр чĕлхесен никĕсне кĕнĕ. Кăпчакла Вăтам ĕмĕрсенче Икĕпатри тыткăна лекнĕ кăпчаксен нĕселĕсем мамлюксем калаçнă.

Пĕрлехи хыпарсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

Çаплах тухăç кăпчак пуплевĕн тĕсĕ те пулнă, вăл кăпчак тата авалхи кăркăс (ениçей-кăркăс) йăхĕсем хушăннине пула IX ĕмĕрте уйрăм чĕлхене чăмăртаннă. Тухăç кăпчак чĕлхи майĕпен кăнтăр алтай (XI—XIV ĕм.), ферган-капчак тата кăркăс чĕлхисем (XV ĕмĕртенпе.) пайланса кайнă.

Юлнă анăç кăпчак ареалĕ ерпен атăл-кăпчак (XIII ĕмĕрчен), половец-кăпчак (XI—XIII ĕм.) тата нухай-капчак (XIV—XVI ĕм.) пайланнă.

Кăпчаксен анăç туратĕнчи пуплевĕн никĕсĕпе XIV ĕмĕрте (1303 ç.) çырулăхăн паллă палăкне — Кодекс-Куманикус — пуçтарса хатĕрленĕ.

Çав. пекех

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

п • с • т Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем
пратĕрĕк †
Пăлхар ушкăнĕ	авар (тĕрĕк) †¹ \| пулхар † \| хун †¹ \| хасар †¹ \| чăваш

Авалхи тĕрĕк	авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † \| орхон-енисей (ватă тĕрĕк) \| уйгур рунă (орхон-уйгур) †

Туçи алтай (вăта-тухăç) ушкăнĕ¹	кăркăс-кăпчак³: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) \| çурçĕр алтай¹: шор челхин кондом диалекчĕ², чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ², çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) \| тапалар³

Карлук ушкăнĕ	карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)¹ \| карлук-хорезм: çыруллă ватă литература чĕлхисем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡¹, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан², хотон (†) ‡¹, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем²

Кăпчак ушкăнĕ	авалхи кăпчак † \| нухай-кăпчак: алабуга-нухай², аçтăрхан-нухай², казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡², ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем², кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем², юртă-нухай² \| атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) \| половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар¹ (караим, крым диалекчĕ², крым тутар (литература), крымчак², крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем²), кумăк-карачай-балкар¹ (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак †

Огуз ушкăнĕ	авалхи огуз † \| печенег †¹ \| салар \| çурçĕр узбек (икан-карабулак) \| хăй огуз: азербайджан (диалектсем) \| айналлу² \| афшар² \| балкан-гагауз \| гагауз \| кашкай² \| осман † \| салчук² \| сири-туркмен² \| сонкор-тĕрĕк \| турккă (диал.: кипр) \| туркмен (диал.: трухмен) \| урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем \| хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) \| хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)² \| цалк² \| крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ

Саян (тобас) ушкăнĕ	çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тăва \| тайга: тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), тофалар

Хакас (кăркăс) ушкăнĕ	сарăк-югур (хара-йогур) \| фуюй-кăркăс \| хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ², чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ², хакас

Якут ушкăнĕ	ака теекен \| о-теекен, çав шутра долган², якут литератури

Çырулăх	орхон-ениçей рунисем \| пăлхар рунисем \| яналиф
Асăрхавсем: ¹ чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); ² «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); ³ кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем