Долган чĕлхи
| Долган чĕлхи | |
|---|---|
| Тăван ячĕ: | Долган тыла, һака тыла |
| Патшалăхсем: | РФ |
| Регионсем: | Красноярск Енĕн Таймыр районĕ |
| Калаçакансен пур йышĕ: | 1054 (2010, çырав)[1] |
| Статус: | тăнăç мар |
| Классификаци | |
| Категори: | Еврази чĕлхисем |
| Алтай чĕлхисем (тавлашуллă) | |
| Чĕлхе кочĕсем | |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | dlg |
| Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика | |
Долга́н чĕлхи — долган халăхĕн чĕлхи, тĕрĕк чĕлхисен йышне кĕрет. Красноярск Енĕн (РФ) Таймыр (Долган-Ненец) муниципаллă районĕн кăнтăр тата кăнтăр-тухăç енĕсенче (малтанхи Дудинка тата Хатанга районĕсем), çаплах Якутин Анабар улусĕнче сарăлнă. Калаçакансен йышĕ — 1 пине яхăн çын (çырав, 2010).
Этимологи[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Якут пĕр йăхĕн — Долган этносĕнсен — тăван чĕлхи.
Классификаци ыйтăвĕсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Тĕрĕк чĕлхисен шутне кĕрет. Лингвистика енчен çивĕчрех тишкерсен, якут чĕлхин диалекчĕ пулать, çапах та уйрăм тата эвенк чĕлхи сĕмĕ айĕнче аталанса пурăннă хыççăн чĕлхе статусне панă.
Лингвогеографи / Хальхи лару-тăру[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Ареал тата çырулăх[тӳрлет | кодне тӳрлет]
2010 çулхи халăх çыравĕпе долган чĕлхипе 1054 çын калаçаççĕ. Вĕсенчен 793 çын Красноярск Енĕнче, 96 — Якутире пурăнаççĕ[2].
Диалектсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Норильск, пясин, авам, хатанга тата попигай пуплевĕсене палăртаççĕ.
Çырулăх[тӳрлет | кодне тӳрлет]
1933 çулта якут чĕлхипе букварь пичетленĕ. 1961 çулта кĕске долган тексчĕсене «Советский Таймыр» хаçатра пичетленĕ. 1973 çулта долган чĕлхипе пĕрремĕш кĕнекене — Огдо Аксёнова саввисен пухмачне кăларнă. Çак кăларăмра вырăс алфавичĕпе тата хушма сасă паллисемпе Дь дь, Һ һ, Ҥ ҥ, Нь нь, Ө ө, Ү ү усă курнă. 1984 çулта пĕрремĕш долган букварĕ кун çути курнă.
Долган пĕрремĕш алфавичĕ: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Дь дь, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Иэ иэ, Й й, К к, Л л, М м, Н н, Ӈ ӈ, Ӈь ӈь, О о, Ө ө, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уо уо, Ү ү, Үө үө, Ф ф, Х х, Һ һ, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ыа ыа, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я[3].
Хальхи долган алфавичĕ[4]
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж |
| З з | И и | Й й | К к | Һ һ | Л л | М м | Н н |
| Ӈ ӈ | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ |
| Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
«Таймыр» хаçатра долган чĕлхипе материалсем тухкалаççĕ.
Лингвистика характеристики[тӳрлет | кодне тӳрлет]
 |
Статьян çак пайне халлĕхе çырман. Википедине хутшăнакан ĕмĕчĕпе, çак вырăнтаятарлă пай.
Эсир çак пая çырса проекта пулăшма пултаратăр. |
Асăрхавсем[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- ^ Перепись-2010
- ^ Владение языками населением коренных малочисленных народов РФ по отдельным субъектам 2016 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 31-мӗшӗнче архивланӑ.
- ^ Аксенова О. Е. Бэсэлээ буквалар. — Красноярск: Красноярское кн. изд-во, 1990.
- ^ Аксенова Е. Е. Букварь. СПб, 2001
Литература[тӳрлет | кодне тӳрлет]
- Андросова С. И.: Долганский язык // Языки мира. Тюркские языки. М, 1997.
- Убрятова Е. И.: О языке долган // Языки и фольклор народов сибирского Севера. М.; Л., 1966;
- Убрятова Е. И.: Язык норильских долган. Новосиб., 1985;
- Stachowski M.: Dolganischer Wortschatz. Krakow, 1993;
- Stachowski M.: Dolganischer Wortschatz. Supplementband, Kraków 1998;
- Stachowski M.: Dolganische Wortbildung, Kraków 1997.
 РФ чĕлхисем |
|
|---|---|
| Федераци чĕлхи | |
| Федераци субъекчĕсен чĕлхисем | |
| Официаллă статусри чĕлхесем | |