Вăхăт

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Вăхăт (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Паян — 2024 çулхи Раштав уйӑхӗн 25-мĕшĕ, 17:44 (UTC)

вăхăт
$\ t$
Ытти виçев пĕрчисемпе çыхăнни
СИ	çек
СГС	çек

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Вăхăт (пĕлтерĕшсем) пăхăр.

Вăхăт, — физикăпа философин тĕп ăнлавĕсенчен пĕри, уçлăх-вăхăт координчĕсенчен пĕри. Унăн тăрăхĕпе физика кĕлеткисен тĕнче йĕрĕсем иртеççĕ.

Вăхăта сăнама, тĕслĕхрен, будильникпа усă кураççĕ.

Философире — тавăрайманлă куçăм (пĕр еннелле кăна куçакан — иртнĕлĕхрен, хальлĕлĕх витĕр пуласлăха), кулленхи пурнăç ăшĕнче фактсем ятлă мĕнпур процессем.

Шутлав (метрологи) йĕркипе вăхăт ăнлавĕн иккĕ аспектне палăртнă:

• Вăхăт тĕнĕлĕĕн пулăмсен координачĕсем.

Вăхăт пахалăхĕсем

Чи малтанах, вăхăтăн тĕлĕллĕх пур («Вăхăт сăнни» пăхăр).
Рудольф Карнап Глава 3. Измерения и количественный язык // Философские основания физики: Введение в философию науки. = R. Carnap. Philosophical Foundations of Physics: an introduction to the philosophy of science. — М.: Прогресс, 1971. — 392 с.</ref>.

Вăхăтăн тĕлĕллĕхĕ

Хальхи ăсчахсен чылайрахăшĕн шухăшĕпе, малтанлăхпа пуласлăхăн уйрăмлăхĕ принциплă шутланать. Хальхи ăслăх хыпарĕсемпе килĕшӳллĕ, информаци малтанлăхран пуласлăха куçать, каялла пулаймасть. Термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшĕ те пуласлăхра энтропи нумайланса пырасса пĕлтерет.

Тепĕр енчен, хăшпĕр тĕпчевçĕсем урăхла калаççĕ.

Вăхăта шутлани

Вăхăт виçисем

• Пинçуллăх
• Çĕрçуллăх
• Çулталăк
• Уйăх
• Декада
• Эрне
• Талăк
• Сехет
• Минута
• Çеккунтă
• Терци — кивел., халĕ усă курмаççĕ
• Миллиçеккунтă 10⁻³çек (пульăн кĕске татăкри вĕçевĕ)
• Микроçеккунтă 10⁻⁶çек (поведение перешейка при отрыве капли)

• Зептоçеккунтă 10⁻²¹çек (йĕтре реакцисен динамики)
• Йоктоçеккунтă 10⁻²⁴çек (тăнăçлă мар элементарлă пĕрчĕсен çуралăвĕ-арканăвĕ)

Геологире

• Акрон
• Эон
• Самана
• Тапхăр
• Ĕмĕр (геологи) — çĕрçуллăхпа пăтраштармалла мар
• Фаза

Историре

• Самана (Чĕрĕлӳ, Застоя самани)
• Тапхăр
• Ĕмĕр — çĕрçуллăхпа (чуллă ĕмĕр, бронзă ĕмĕрĕ) пăтраштармалла мар

Метрологи

Эталонсем

• Патшалăхăн вăхăт, тăтăшлăх, вăхăтăн наци шкалин виçисен пĕрремĕш эталонĕ ГЭТ 1-98 — ВНИИФТРИ-ре упранать
• Вăхăтăн, тăтăшлăхăн виçисен иккĕмĕш эталонĕ ВЭТ 1-10-82 — СНИИМ (Çĕн Çĕпĕр) упранать
• Тĕнчери эталонсем

Юхакан вăхăта шутламалли хатĕрсем (автономлисем)

• Календарь (пичет кăларăмĕ) (кун/çулталăк шутлавĕ)
• Сехет
• Тăтăшлăх стандарчĕ

Вăхăт интервалĕсене туса кăтартмалли хатĕрсем

• Таймер;
• Хăйăр сехечĕ;
• Метроном;
• Калибрланă линия задержки;
• Вăхăт интервалĕсен синтеинтезаторĕ

Вăхăт интервалĕсене виçмелли хатĕрсем

• Секундомер
• Электронлă-шутлав частотомерĕ интервалсене виçмелли блокпа
• Осциллограф

Тĕпчесе уçнисем, туса кăларнисем

• пирĕн эрăччен 1500 ç. тĕлне. Хĕвел сехетне шутласа кăларнă. Икĕпат;
• 1500 ç. тĕлне. Кĕсье (пружинăллă) сехете шутласа каларнă. Петр Генлейн, Германи;
• 1656 ç. маятник сехетне шутласа тунă. Христиан Гюйгенс, Нидерландсем;
• 1686 ç. Исаак Ньютонăн «Математические начала натуральной философии» ĕçне пичетленĕ. Вĕсенче ньютон механикин абсолютлă вăхăчĕн теорине шутласа кăларнă.
• 1865 ç. Р. Клазиус термодинамикăн иккĕмĕш пуçламăшне тĕпчeсе уçать. Установлено наличие в природе фундаментальной асимметрии во времени всех происходящих в ней самопроизвольных процессов.

• 1927 Шыва, тусана кĕртмен сехет корпусĕ. «Ролекс» компани, Швейцари;
• 1960 çулта Çĕрĕн туртăмĕнче вăхăт епле куçнине тĕпчемелли Паундпа Ребка экспериментне ирттернĕ.
• 1964 çулта K₀ мезон арканнă чухне CP-инвариантлăхпа T-инвариантлăх пăсăлнине асăрханă. Нобель парни, физика, 1980 ç.
• 1970 ç. цифрăллă ал сехетне шутласа кăларнă. Джон М. Берже, АПШ;

Çавăн пекех пăхăр

• Вăхăт виçисем
• Пĕтĕм тĕнчери Атом Вăхăчĕ
• Динамикăллă вăхăт
• Эфимерлă вăхăт
• Сехет поясĕсем

Вуламалли

• Хапаева Д. Время собственное (Время в культуре XX—XXI вв.) 2022 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. // Хапаева Д. Герцоги республики в эпоху переводов: Гуманитарные науки и революция понятий. — М.: Новое литературное обозрение, 2005. — С. 204−215.
• А. Маслов. Представление о времени в Китае 2022 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 24-мӗшӗнче архивланӑ. // Маслов А. А. Китай: колокольца в пыли. Странствия мага и интеллектуала. — М.: Алетейя, 2003. — С. 9−15.
• Единицы физических величин. Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. — Харьков: Вища школа, 1984
• Справочник по физике. Яворский Б. М., Детлаф А. А. — М.: Наука, 1981
• Черняков А. Г. Онтология времени. Бытие и время в философии Аристотеля, Гуссерля и Хайдеггера. СПб., 2001.- 460 с.
• Шполянский В. А. Хронометрия — М.: Машиностроение, 1974
• Яройя-Смирнова В. Н. Истоки концептуализации времени в древнегреческой философии и современные направления анализа времени //Тр. Тбилис. ун-та.— Тбилиси, 1989.— Т. 292.
• Ли Смолин. 2009 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 23-мӗшӗнче [https://web.archive.org/web/20090223192453/http://www.chronos.msu.ru/RREPORTS/smolin_atomy/smolin_atomy.htm архивланӑ. Атомы пространства и времени], «В мире науки», апрель 2004
• Громов М. Н. Время и его восприятие в Древней Руси // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. 2009. № 2 (36). С. 7-17
• G. J. Whitrow Time in history: views of time from prehistory to the present day. — Oxford University Press, 1989. — 217 с. — ISBN 9780192852113

Каçăсем

• RFC 3339
• Институт исследований природы времени при МГУ 2014 ҫулхи Пуш уйӑхӗн 14-мӗшӗнче архивланӑ.
• Как расщепляют мгновение
• Передачи Гордона про время
• Парадокс времени 2011 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 20-мӗшӗнче архивланӑ. — Филиппа Зимбардо видеопухăмĕ