Хирлеппуç Мĕлĕш

Хирлеппуç Мĕлĕш
Ялав	Герб
Патшалăх	Раççей
Федераци субъекчĕ	Чăваш Ен
Муниципаллă район	Элĕк
Ял тăрăхĕ	Тавăт
Координатсем	55°43′55″ с. ш. 46°39′35″ в. д.HGЯO{{#coordinates:}}: нельзя иметь более одной первичной метки на странице
Пĕрремĕш асăну	1774
Малтанхи ятсем	Мĕлĕш
Наци йышĕ	чăвашсем
Конфесси йышĕ	православсем
Вăхăт тăрăхĕ	UTC+4
Телефон кочĕ	+7 83535
Почтă индексĕ	429240
Автомобиль кочĕ	21, 121
ОКАТО кочĕ	97 205 873 001

Хирлеппуç Мĕлĕш (кĕскен Хирлеппуç), — Чăваш Енĕн Элĕк районĕнчи ял. Тавăт ял тăрăхне кĕрет.

Тавралăхĕ

Элĕкрен 6 çухрăм анăçалла вырнаçнă. Урамсем Хирлеп шывĕн икĕ енче саралса лараççĕ. Ĕлĕкрен пӳртсене касăн лартнă пулнă, каярах, халăх хунаса пынă май, уйрăлса тухса çынсем, çĕр енчен хĕсеккипе, çырма патнерех вырнаçма тытăннă. Çапла вара хирĕçле иккĕ касă урам туса хунă^[1].

Ялтан анăç еннелле - Шăлан выççăлкипе Шураç ялĕ, çурçĕр еннелле- Кораккаси, кăнтăрта - Хуравар, Хитекушкăнь, Павлушкăнь ялĕсем вырнаçнă. Тавăта тӳрĕ çул çук - кăнтăр-анăç тĕлнелле çуран çырмапа иккĕ улăхпа иккĕ уй урлă утса каçмалла. Тухăç-çурçĕр еннелле иккĕ çухрăм утсан Тукача çитме пулать. Хĕвел тухăç енче — Торăпкасси (пĕр çухрăм çурă), Асамат (5 çухрăм) ялĕсем.

Этимологи

Хирлеппуç Мĕлĕш хăйĕн ятне Хирлеп юханшывран йышăннă. Халăхра авалтан упранса юлнă халапсенче Хирлеппуç Мĕлĕш ялне пуçарса яраканĕ Христос тĕнне кĕмен Мĕлĕш ятлă чăваш пулнă теççĕ. Çавăн пекех Хуравар, Хитекушкăнь, Торăпкасси, Çĕнушкăнь (Асамат ялĕ) тата Павлушкăнь (тепĕр ячĕ — Пĕчĕк Хирлеп) ялĕсене те Мĕлĕш тымарĕ теççĕ.

Хĕрлĕ Чутай районĕнче, Кушлавăш ялĕ çумĕнче Мĕлĕш ялĕ пур. Çак яла Элĕк тăрăхĕнчи мĕлĕшсем куçса кайса никĕслесе янă, теççĕ.

Топономика

Шур çырма, Çĕлен çуч, Мăн улăх, Мăн вар, Хурлăхан варĕ, Ярска варĕ, Чичак вар, Улмуççи варĕ, Шевлен, Ларла çарань, Улюнка тăвайкки, Упа вар, Чӳчек вар, Тури вар, Çара вар, Ырчăк вар, Хĕлĕп пĕви, Тури пĕве.

Халăх йышĕ, ял тытăмĕ

Тĕп урам.
Тăкăрлăк урамĕ.
Комсомол урамĕ.
Хирлеппуç Мĕлĕш. Хăркăн урамĕ. 2007.
Хирлеппуç ялĕн Комсомол урамĕ Тукач енчен.
Хирлеппуç ялĕ. Каç пултти.

Ялта 245 çын (2006) пурăнать; 5 урампа 1 тăкарлăк: Тĕп (авалхи ячĕ - Улăх кукри), Кооператив (Хăркăн), Тăкăрлăк (Хирлеп кукăрĕ, Турчка кукăрĕ урамсене пĕрлештернĕ хыççăн), Шкул (Ускам), Комсомол (Хирлеп кукри) урамĕсем^[2].

Фельдшер уйрăмĕ, культура çурчĕ, вулавăш, кооператив лавки пур. Пĕр хутлă çуртсем лараççĕ, хутран-ситрен иккĕ хутлисем те тĕл пулаççĕ.

Элĕкрен Хирлеппуçне çити Торăпкасси витĕр асфальт сарнă автомобиль çулĕ пырать.

2010 çулхи авăн уйăхĕнче яла хытă витĕмлĕ (асфальт сарнă) çула кĕртес ĕçсене тапратнă^[3].

Асфальт çулне малтанлăха Тăкăрлăк урамĕн çуррине кăна хунă.

Çутçанталăк пурлăхĕ

Ял çумĕнче лăсăллă тата çулçăллă вăрман тӳпене кармашать. Унта хыр, чăрăш, çемçе чăрăш, пихта, çăка, хурама, хурăн, вĕрене, тирек, йăмра ӳсет. Йывăç хӳтлĕхĕнче, уй-хирте тĕрлĕ вĕçен кайăк, вĕсен хушшинче хурчка, тăмана, ӳхĕ, тăрна, шăнкăрч, шăпчăк, чĕкеç, тăри, пилеш кайăкĕ, улатакка, пăрчăкан, куккук, вĕршĕн тата урăххи те йăва çавăрса чĕпĕ кăларать.

Çырмана пӳлсе тунă шыв кӳллисенче чылай хир кăвакалĕ самăрланать. Кунта уланкă, карп, карас тата тĕрлĕ пулă чӳхенет.

Кун-çулĕ

XVIII ĕмĕр

1774 çулхи утă уйăхĕнче Пугачёв хăйĕн çарĕпе ял çывăхĕнчен Шăмат вулăс çĕрне иртсе кайнă. 1907 çулта çырса илнĕ асаилӳре çав вăхăтсене çапла асăнса çырнă^[4]:

"От Хирлеппось Пугачёв направился в Шуматовскую волость, между Тогач и Хирлеппоси есть большой уже высохший дуб, известный под названием в народе "Дуб 12 попов". На нем были повешены восставшими крестьянами 12 священников. Близ Хирлеппось есть "Царевна земля" (ĕмпӳ çĕрĕ). Длина этого земельного участка 3 версты, ширина 1 верста. (НА ЧНИИ, отд. 3, ед. хр. 17, л. 9).

1781 - 1782 çулсенче ирттернĕ халăх çыравĕнче çапла çырнă:

"Милюшева, при р. Хирлеп, 151 ревизских душ"

Çак çулсенче Хирлеппуç ялĕ 19 килтен тытăнса тăни паллă пулать. 1859 çул тĕлне вара ялта 23 кил, 66 арçынпа 75 хĕрарăм, 1907 çулта — 482 çын пурăннă, 1926 çулта — 125 кил пулнă, 539 çын пурăннă.

XIX ĕмĕр

1866 çулчен çĕр ĕçтешĕсем патшалăхăн шутланнă.

1895 çулта Хирлеппуç ялĕнче шкул уçăлать.

XX ĕмĕр

Красный Октябрь ĕçченĕсем 1936 çулхи Конституцине сӳтсе яваççĕ
"Красный Октябрь" колхоз правлени пайташĕсем, 1936 çул
Хирлеппуçсем Татмăш ярмăрккинче, 1966 çул
"Красный Октябрь" колхоз ĕçченĕсем çу тапхăрĕнче. Хурлăхан варĕ, 1979 çул.

20-мĕш ĕмĕрĕн пуçламăшĕнче ялта 4 çиларманĕ ĕçленĕ.

1927 çулчен Етĕрне уесĕн Элĕк вулăсĕнче шутланнă.1927 çулхи юпа уйăхĕн 1-мĕшĕ хыççăн Элĕк районне, 1962 çулхи раштав уйăхĕн 20-мĕшĕ хыççăн Вăрнар районне кĕртнĕ. 1965 çулхи пуш уйăхĕн 14-мĕшĕ хыççăн хальхи вăхăтчен Элĕк районне кĕрет.

1970-мĕш çулсемчен ял çумĕнче çиларманĕ, виçĕ киремет юманĕсем ларатчĕç. Халĕ ĕнтĕ çак ĕлĕххи палăксем кун-çул тамăкĕнче çĕтрĕç.

Тăван Çĕршывăн Аслă вăрçи тапхăрĕ

XXI ĕмĕр

Ялти сакăр çул вĕренмелли шкула хупаççĕ, халĕ ачасене вĕренме Элĕкри И. Я. Яковлев ячĕллĕ вăтам шкула автобуспа турттараççĕ.

2009 çултанпа çĕртме уйăхĕн иккĕмĕш шăматкунĕнче хирлеппуç-мĕлĕшсем ял кунне уявлама тытăнаççĕ.

2013 çулта ялта çĕнĕрен фельдшер-акушер пунктне туса лартнă, унта терапевтпа фельдшера ĕçлеме çĕнĕ медицина кăралне вырнаçтарнă. Çак çулăн çурла уйăхĕн 20-мĕшĕнче хальхи медицина модульне республикăн социаллă аталанăвĕпе сывлăха сиплес министрĕ Алла Самойлова, район ертӳçисем Дубинин тата Куликов, район пульницин тĕп тухтăрĕ Платонов А. И уçнă.^[5]

Хуçалăх

30-мĕш çулсенче "Хĕрлĕ уй" колхоз йĕркеленĕ. Каярах ăна "Хĕрлĕ Октябрь" ята куçарнă.

80-мĕш çулсенче районта совхоз йĕркелеме тытăннипе колхоза пĕтереççĕ, ялсен çĕрне "Аликовский" совхоза кĕртеççĕ.

90-мĕш çулсенче совхоза темиçе ял хуçалăхне пайлаççĕ.

Тепĕртакран хуçалăх пурлăхне аркатаççĕ. Халĕ ферма ишĕлчĕксем çеç кунта паллă колхоз ĕçленине кăтартаççĕ.

Паллă çынсем

Кустиков Аркадий Григорьевич, вăрçă ветеранĕ, Ленин çулĕпе хаçатăн тĕп редакторĕ (1958—1961, 1965—1986 çç.)^[6].
Лукин Пётр Лукич — милици полковникĕ
Платонов Анатолий Иванович — Чăваш Республикин тава тивĕçлĕ тухтăрĕ.
Сапожников Геннадий Игнатьевич – тĕпчевçĕ, паразитолог-ихтиопатолог, биологи ăслăхĕсен тухтăрĕ.
Тихонов Николай Тихонович, зоотехник, колхоз председателĕ «Тăван Çĕршывăн 1941—1945 çç. Аслă вăрçинче хастар ĕçленĕшĕн» медаль (1945), Хисеп Палли орденĕ (1972)

Çавăн пекех

Малти Хирлеп, Кайри Хирлеп, Мăн Хирлеп.

Фотопухăм

Хирлеппуç вăрманĕ.
Хирлеппуç Мĕлĕш. Ял хыçĕ.
Çĕлен çучĕ.
Шур çырма.
Мăн вар кĕркунне.
Пĕве пăрпа витĕннĕ.
Аслатиллĕ çумăр çывхарнă чухне.
Улюнка тăвайккине каçмалли çул.
Хирлеппуç çумĕнчи лăсăллă çамрăк вăрман.
Палан тĕмми чӳк уйăхĕнче юрпа витĕннĕ.
Ульунка тăвайккипе Шăлана.
Мăн вар пуçĕ.
Улмуççи варĕ. Аякра Павлушкăньпе Хуравар ялĕсем. 2009-чӳк-22.
Инкеклĕ шăпана парăнман хыр.
Сурăх касăвĕ.
Çуллахи шăрăх кунсенче пĕвере уçăрах.
Мăн улăх.

Асăрхавсем

^ Картографическое описание границ д. Хирлеппоси
^ http://zakupki.cap.ru/kladr/NP_Passport1.aspx?V=663 2012 ҫулхи Ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. Паспорт населённого пункта
^ http://zakupki.cap.ru/gz08/WebNoticeShow.aspx?ID=45348(ĕçлемен каçă) Аукцион протоколĕ
^ http://vurnar.ru/O-Emelyane-Ivanoviche-Pugacheve-i-chuvashah/Page-5.html 2012 ҫулхи Ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. О Емельяне Ивановиче Пугачеве и чувашах
^ Элĕк районĕнчи Хирлеппуç Мĕлĕш ялĕнче фельдшер-акушер пункчĕ уçăлчĕ(ĕçлемен каçă)
^ Чĕрĕк ĕмĕре яхăн редакциленĕ («Пурнăç çулĕпе», Элĕк) 4, çурла, 2012, шăматкун(ĕçлемен каçă)

Вуламалли

Л. И. Ефимов, "Элĕк Енĕ", Элĕк, 1994.
"Аликовская энциклопедия", редколлегия: Ефимов Л.А., Ефимов Е.Л., Ананьев А. А., Терентьев Г. К., Шупашкар, 2009, ISBN 978-5-7670-1630-3.
"Аликовскому району 75 лет", Л. А. Ефимов хатĕрленĕ, Шупашкар, 2002.

Каçăсем

Хирлеппуç Яндекс картти çинче(ĕçлемен каçă)
Хирлеппуç:Географи

[1] Картографическое описание границ д. Хирлеппоси

[2] ttp://zakupki.cap.ru/kladr/NP_Passport1.aspx?V=663 2012 ҫулхи Ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. Паспорт населённого пункта

[3] ttp://zakupki.cap.ru/gz08/WebNoticeShow.aspx?ID=45348(ĕçлемен каçă) Аукцион протоколĕ

[4] ttp://vurnar.ru/O-Emelyane-Ivanoviche-Pugacheve-i-chuvashah/Page-5.html 2012 ҫулхи Ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче архивланӑ. О Емельяне Ивановиче Пугачеве и чувашах

[5] Элĕк районĕнчи Хирлеппуç Мĕлĕш ялĕнче фельдшер-акушер пункчĕ уçăлчĕ(ĕçлемен каçă)

[6] Чĕрĕк ĕмĕре яхăн редакциленĕ («Пурнăç çулĕпе», Элĕк) 4, çурла, 2012, шăматкун(ĕçлемен каçă)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]