Хун чĕлхи — Википеди

Хун чĕлхи
Тăван ячĕ:	паллă мар
Патшалăхсем:	Кăнтăр Европа, Казахстан, Кăнтăр Çĕпĕр
Çухалнă:	п.э. V ĕм. тĕлне
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
Алтай çемьи Тĕрĕк турачĕ Пăлхар ушкăнĕ (тавлашуллă)
Çырулăх:	çырусăр (тĕрĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	—
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Ази хуннусен чĕлхи пирки Хунну чĕлхи вулăр

Хун чĕлхи, — хунсен чĕлхи. Çухалнă чĕлхе шутланать. Тĕпчевçĕсем вĕсен çырулăхĕ пулман тесе шутлаççĕ пулсан та, чăвашсем хушшинче сыхланса юлнă тĕрĕ çырăвĕ çак шухăшпа килĕшмелле маррине кăтартать. Хунсен тĕрĕ çырăвĕ анăçалла килес умĕнех пулнă. Çапах та вĕсен çырулăхĕ пулнине çирĕплетсе паракан чăнлавсене халиччен тупайман.

Ăсчахсем ку чĕлхе ротацизмлă тата ламбдаизмлă тĕрĕк чĕлхи пулнă тесе шутлаççĕ.

Хунсен çырулăхĕн тĕслĕхĕсене тупман, çапах та питĕ сахал хун сăмахĕ сыхланса юлнă, вĕсене грек е латин куçăвĕнче хытă улăштарнă — ытларах пайăр ятсем, вĕсем тĕрĕк тымарĕнчен пулнине курма пулать ("Europe: The Origins of the Huns" е "Khan Diggiz Dish Inscriptions" пăхăр). Encyclopaedia Britannica çырнипе, Хасар чĕлхипе пĕрле r- тата l-тĕслĕ тĕрĕк чĕлхисен пăлхар туратĕнче шутланать,тĕрĕксен паянхи чĕрĕ чĕлхисенчен чăваш чĕлхи (ытти чĕрĕ тĕрĕк чĕлхисем z- тата š-тĕслĕ чĕлхе пулать) кăна упранса юлнă.

Каçăсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]

The World of the Huns by Otto Maenchen-Helfen — Language chapter
The History Files Europe: The Origins of the Huns, based on conversations with Kemal Cemal, Turkey, 2002 (address correction to Notes, above)
Опыт расшифровки гуннских надписей. (ĕçлемен каçă), Лебедев Е.Г. 2009 г. г.Канаш Чувашской Республики

п • с • т Тĕрĕк чĕлхисем, чĕлхевĕсем, диалекчĕсем, калаçăвĕсем
пратĕрĕк †
Пăлхар ушкăнĕ	авар (тĕрĕк) †¹ \| пулхар † \| хун †¹ \| хасар †¹ \| чăваш

Авалхи тĕрĕк	авалхи кăркăс (енисей-кăркăс) † \| орхон-енисей (ватă тĕрĕк) \| уйгур рунă (орхон-уйгур) †

Туçи алтай (вар-хĕвелтухăç) ушкăнĕ¹	кăркăс-кăпчак³: кăркăс (çурçĕр кăркăс, ферган-кăпчак (†), кăнтăр кăркăс), кăнтăр алтай (диал.: хăй алтай (ойрот), теленгит, телеут) \| çурçĕр алтай¹: шор челхин кондом диалекчĕ², чулăм челхин анат чулăм диалекчĕ², çурçĕр алтай (диал.: кумандă, челкан) \| тапалар³

Карлук ушкăнĕ	карлук-уйгур: авалхи уйгур †, карахан (карахан-уйгур) †, халаджа (аргу)¹ \| карлук-хорезм: литература çыруллă ватă чĕлхесем — хорезм-тĕрĕк †, чагатай, тĕрĕк чĕлхи †, хальхи — айна ‡, или-тĕрĕк, лобнор ‡¹, узбек, уйгур (çĕнĕ уйгур), хотан², хотон (†) ‡¹, кăнтăр кăркăс — карлук диалекчĕсем²

Кăпчак ушкăнĕ	авалхи кăпчак † \| нухай-кăпчак: алабуга-нухай², аçтăрхан-нухай², казах, каракалпак, нухай, крым тутар чĕлхин çеçенхир диалекчĕ, узбек-нухай (узбек чĕлхин кăпчак диалекчĕсем) ‡², ферган-кăпчак — нухай-кăпчак диалекчĕсем², кăнтăр кăркăс — нухай-кăпчак диалекчĕсем², юртă-нухай² \| атăл-кăпчак: пушкăрт, çĕпĕр-тутар, тутар (диал.: мишер) \| половец-кăпчак: авалхи половец †, караим крым тутар¹ (караим, крым диалекчĕ², крым тутар (литература), крымчак², крым тутар чĕлхин вăтам диалекчĕ, урум (азовçум) — кăпчак пуплевĕсем²), кумăк-карачай-балкар¹ (эрмен-кăпчак †, карачай-балкар, кумăк), мамлюк-кăпчак †

Огуз ушкăнĕ	авалхи огуз † \| печенег †¹ \| салар \| çурçĕр узбек (икан-карабулак) \| хăй огуз: азербайджан (диалектсем) \| айналлу² \| афшар² \| балкан-гагауз \| гагауз \| кашкай² \| осман † \| салчук² \| сири-туркмен² \| сонкор-тĕрĕк \| турккă (диал.: кипр) \| туркмен (диал.: трухмен) \| урум (азовçум) — огуз пуплевĕсем \| хорасан-тĕрĕк (диал.: боджнурди) \| хорезм (ӳспек чĕлхин огуз диалекчĕсем)² \| цалк² \| крым тутар чĕлхин кăнтăр çыранĕн диалекчĕ

Саян (тобас) ушкăнĕ	çеçенхир: кёк-мончак (диал.: мончак, цэнгэл), тăва \| тайга: тухăç тăва, сойот-цатан (диал.: сойот, урянхай, цатан), тофалар

Хакас (кăркăс) ушкăнĕ	сарăк-югур (хара-йогур) \| фуюй-кăркăс \| хакас-алтай: шор чĕлхин мрас диалекчĕ², чулăм чĕлхин вăтам калаçăвĕ², хакас

Якут ушкăнĕ	ака теекен \| о-теекен, çав шутра долган², якут литератури

Çырулăх	орхон-ениçей рунисем \| пăлхар рунисем \| яналиф
Асăрхавсем: ¹ чĕлхе е чĕлхе ушкăнĕн классификацийĕ тавлашуллă, чĕлхе ушкăнĕ гипотезăллă (Терĕк чĕлхисен классификацийĕ пăхăр); ² «чĕлхе» термина уса курни йăнăш («чĕлхе е диалект» проблема пăхăр); ³ кăпчак, пулас; † çухалнă, уйрăлнă е улшăннă чĕлхесем; (†) çухалнă чĕлхесем, пулас; ‡ хутăш чĕлхесем

п • с • т Хунсем
Импери	Тĕп хула — Гунигард Патшалăхсем: Гунналанд • Джидан • Кавказ Хун Енĕ Пурăнан халăх: хунсем • сарматсем • сăварсем • акацирсем • оногурсем • кăтăркăрсем • вăтăркăрсем • антсем • славянсем

Тытăмçăсем	Арканиччен (453): Паламар (360—378) • Балтазар (378—390) • Улдин (390 — до 409 или 410) • Донат (412-чен) • Харатон (412 тĕлн.) • Октар (430-чен) • Руа (434-чен) • Айбарс • Мундзук (390—434) • Бледа (434—444) • Атăл (434—453) Аркансан Тулдила (453 хыççăн) • Эллак (453—454) • Тинĕс (454—469) • Карадах (450-мĕшсем) • Джураш (477—515) • Грод (520—534) • Мугел • Ирнак • Элп-Илитвер

Вăрçă ĕçĕ	Вăрçăсем: гот-хун • хун-дан • хун-рим • хун-висанти • хун-перс • Хун-китай Çапăçнисем: Нарбонн патĕнче • Каталаун уйĕнче • Недао патĕнче

Каланисем	Приск элчелĕхĕ • Аттил пирки халапсем • Гетика • Хервёр çинчен сага • Тидрек пирки сага • Аслă Эдда • Нибелунгсем çинчен юрлани • Хильдебранд çинчен юрлани

Çыхăннă темăсем	Атăл тата Руç • Халăхсен Аслă Хускалăвĕ • Азири хунсем • шурă хунсем • хионитсем • хун чĕлхи • хунну чĕлхи
Çав. пекех: Евразири юркăнсем • Ант пĕрлешĕвĕ • Скиф Ен • Ойум • Гог тата Магог • Гунор тата Магор • Авитохол • 535—536 çулсенче сивĕтни

</noinclude>