Чулхула кĕпĕрни

Чулхула кĕпĕрни (выр. Нижегородская губерния) — Раççей империн тата РСФСР 1714 —1929 çулсенчи администраци-территориллĕ виçи. Кĕпĕрне хули — Чулхула.

Тавралăхĕ

Чулхула кĕпĕрни çак çĕрсемпе чикĕ тытнă: анăçра — Улатимĕр, çурçĕрте — Кострома тата Вятка, тухăçра — Хусан тата Чĕмпĕр, кăнтăрта — Пенза тата Тамбов кепернисемпе.

Кĕпĕрнен çĕр лаптăкĕ 48 241 км² 1847 çулта, 51 252 км² - 1905 çулта пулнă^[1], 81 458 км² - в 1926 году^[2].

Хура Атăлпа Атăл кĕпĕрне территорине икĕ пая уйăрнă, весем çĕр пичĕпе, геологи тăрăмĕпе, тăпрапа тата флорăпа урăхла: çурçĕр енĕ — айлăмлă, кăнтăр енĕ — туçи.

Кун-çулĕ

Чулхула çĕрĕ Петĕр вăхăтĕччен

Тĕп статья: Чулхула уесĕ

Кĕпĕрнесене йĕркелени^[1]

Администрациллĕ пайĕсем

Çакăн пек, 1918 çулчен кĕпĕрне шутне 11 уес кĕнĕ:

№	Уес	Уес хули	Лаптăк, çухрăм²	Пурăнан халăх^[3] (1897), çын
1	Ардат	Ардатов (3546 çын)	5288,0	141 625
2	Арзамас	Арзамас (10 592 çын)	3307,1	138 785
3	Балахна	Балахна (5120 çын)	3688,6	141 694
4	Васильсăр	Васильсурск (3799 çын)	3365,9	127 333
5	Горбат	Горбат (4604 çын)	3190,1	134 160
6	Княгинино	Княгинин (2737 çын)	2595,5	106 191
7	Лукоян	Лукоян (2117 çын)	5127,5	193 454
8	Макар	Макарьев (1560 чел.)	6568,2	108 994
9	Чулхула	Чулхула (90 053 çын)	3208,2	222 033
10	Семёнов	Семёнов (3752 çын)	5889,2	111 388
11	Сергач	Сергач (4530 çын)	2808,4	159 117

Революци хыççăнхи улшăнусем

1917 çулхи революци хыççăн кĕпĕрне йышĕ питĕ улшăннă.

1918 — Горбат уесне Павлово ята куçарнă. Воскресени уесне йĕркеленĕ.

1920 — Макар уесне Лысково ятне панă.

Çапла, 1926 çулта кĕпĕрне йышне 11 уеспе 4 район кĕнĕ:

№	Администраци виçи	Центр	Лаптăк, км²	Пурăнан халăх^[2] (1926), çын
1	Арзамас уесĕ	Арзамас	8 149	351 667
2	Ветлуга уесĕ	Ветлуга	17 158	234 322
3	Выкса уесĕ	Выкса	4 182	117 211
4	Городец уесĕ	Городец	2 804	94 367
5	Хĕрлĕ Баксен уесĕ	Хĕрлĕ Баксем	11 043	178 978
6	Лукоян уесĕ	Лукоянов	6 693	320 085
7	Лысково уесĕ	Лысково	7 032	234 942
8	Чулхула уесĕ тата Канавино ĕçлев районĕ	Чулхула	4 659	386 206
9	Павлово уесĕ	Павлово	3 604	174 694
10	Семёнов уесĕ	Семёнов	7 831	135 501
11	Сергач уесĕ	Сергач	6 759	410 134
12	Балахна районĕ	Балахна	718	27 804
13	Растяп районĕ	Растяп	740	32 281
14	Сорма районĕ	Сорма	86	45 152

Пурăнан халăх

Халăх йышĕ

Çул	Пурăнан халăх, çын	Çав шутра хулара, çын
1714	255 923^[1]
1766	461 400^[1]
1785	816 200^[1]
1847	1 104 794^[1]
1897	1 584 774^[3]	143 031
1905	1 799 500^[1]
1926	2 743 344^[2]	448 258

Тĕн

Староверы в Шарпанском скиту
(фотография 1897 года)

1897 çулхи халăх çыравĕпе кĕпĕрне территоринче тĕне тытакансем çапла валеçĕннĕ:

	çын шучĕ
православисемпе вĕсемпе пĕр тĕнрисем	1 525 785
уйрăлнисем	75 848
мăсăльмансем	51 236
еврейсем	3388
католиксем	1115
протестантсем	723
ытти тĕн йăлине тытакансем	912

Кĕпĕрне территоринче паллă кивĕ йăла-йĕркиллĕ Керж скичĕсем ларнă^[4]. Урăх юхăмсенчен пачăшкăсăррисем (ытларахăшĕпе помор тата сăпас килĕшĕвĕсем; федосейсем те тĕл пулкалăнă. Пачăшкаллисен ĕненӳ енĕпе окружниксем тата окружниксене хирĕçсисем пулнă. Молокансем те пурăннă.

Арканса каясран миссионерсен «Сăв. Хĕрес тăванлăхĕ» ĕçленĕ.

Нацисен йышĕ

Кĕпĕрнен Атăл лешьен пайĕнче вырăс халăх кăна пулнă; только небольшая часть Васильсăр тата Макар уесĕсен пысăках мар пайĕнче çеç марисем пурăннă. Туçи тăрăхĕнче çуррине май вырăса тухнă мордва халăхĕ вырнаçнă пулнă. Ирçĕсем Лукоян, Арзамас, Сергач, Княгинино тата Ардат уесĕсенче, мăкшăсем — Лукоян, терюхансем — Чулхула, марисем — Васильсăр тата Макар уесĕсенче вырнаçăннă. 45 пине яхăн тутар халăхĕ Сергач уесĕнче тата Княгинино уесĕн икĕ ялĕнче пурăннă.

1905 —1906 çç. кĕпернере вырăс националисчĕсем «Шурă ялав» пĕрлешĕвне йĕркеленĕ, кайран вăл Вырăс халăхĕн пĕрлĕхĕн кĕпернери уйрăмĕ пулса тăрать, революции тăвас текенсене пусарнă. Унăн шутне кĕпернери 13 уйрăм кĕнĕ, пайташ йышĕ 4,2 пине çитнĕ.

Нацисен йышĕ 1897 çулта^[5]:

Уес	вырăссем	мордвасем	тутарсем	еврейсем	марисем
Кĕпĕрне, мĕнпурĕ	93,2%	3,4%	2,6%	...	...
Ардат	98,8%	...	...	...	...
Арзамас	92,9%	6,9%	...	...	...
Балахна	99,5%	...	...	...	...
Васильсăр	87,0%	...	8,6%	...	4,2%
Горбат	99,9%	...	...	...	...
Княгинино	98,0%	...	1,9%	...	...
Лукоян	85,2%	14,3%	...	...	...
Макар	98,5%	...	...	...	1,2%
Чулхула	97,6%	...	...	1,0%	...
Семёнов	99,9%	...	...	...	...
Сергач	73,8%	8,9%	17,1%	...	...

Чулхула кĕпĕрнаттăрĕсем

Губернаторы Нижегородской губернии.^[6]^[7] Туртса кăтартни — 5 çултан сахалрах ертсе пынă кĕпернетĕрсем.

Измайлов Андрей Петрович (кăрлач, 20, 1714 — çу, 31, 1714)
Путянин Степан Иванович (1714 — пуш, 19, 1717)

1717 çулхи пуш уйăхĕ — 1719 çулхи çу уйăхĕччен кĕпернене хусан кĕпернетĕрне П. С. Салтыкова пăхăнтарнă.

Ржевский Юрий Алексеевич (май 1719—1728)
Хвостов Фёдор Максимович (1729—1730)
Бестужев-Рюмин Пётр Михайлович (февраль 1730 — март 1730)
Волынский Иван Михайлович (1730—1740)
Семён Гагарин (утă, 1740—пуш, 1742)
Друцкий, Даниил Андреевич (1742—1752)
Панин Александр Иванович (1753—1756)
Бакшеев Максим Иванович (е Макшеев) (1757—1762)
Измайлов Сергей Иванович (1762—1764)
Аршеневский Яков Степанович (1764—1770)
Квашнин-Самарин Андрей Никитич (1770—1773)
Ступишин Алексей Алексеевич (1773—1779, генерал- кĕпернетĕр, 1779—1784)
Ребиндер Иван Михайлович (Рейнгольд-Иоган) (1783 — пушăн, 1-мĕшĕ, 1792, генерал- кĕпернетĕр)
Каховский Михаил Васильевич (1792—1796)
Вяземский Андрей Иванович (пушăн 13-мĕшĕ, 1796 — раштав, 1796)
Обухов Фёдор Васильевич (1779—1780)
Белавин Иван Савинович (21 августа 1780—1796)
Львов Андрей Лаврентьевич (1796—1798)
Вяземский Андрей Иванович (1792—1800, генерал- кĕпернетĕр)
Кудрявцев Егор Францевич (1798—1802)
Руновский Андрей Максимович (1802—1813)
Быховец Степан Антипович (1813—1818)
Крюков Александр Семёнович (1818—1826)
Бахметев Алексей Николаевич (1826—1828, генерал-кĕпернетĕр)
Кривцов Николай Иванович (1826—1827)
Храповицкий Иван Семенович (1827—1829)
Бибиков Илларион Михайлович (1829—1831)
Бутурлин Михаил Петрович (1831—1843)
Урусов Михаил Александрович (1843—1855)
Анненков Фёдор Васильевич (1855—1856)
Муравьёв Александр Николаевич (1856—1861)
Одинцов Алексей Алексеевич (1861—1873)
Кутайсов Павел Ипполитович (1873—1880)
Безак Николай Александрович (1880—1882)
Баранов Николай Михайлович (1882—1897)
Унтербергер Павел-Симон Фридрихович (1897—1905)
Фредерикс Константин Платонович (1905—1906)
Шрамченко Михаил Николаевич (1907—1910)
Хвостов Алексей Николаевич (1910—1912)
Борзенко Виктор Михайлович (1913—1915)
Гирс Алексей Фёдорович (1915—1917)

Асăрхавсем

^ ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^тата⁷ Тархов С.А. Изменение АТД России за последние 300 лет.
^ ¹^,²^тата³ Всесоюзная перепись населения 1926 г..
^ ¹^тата² Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Демоскоп Weekly не указан текст
^ Керженские скиты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
^ Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
^ Нижегородские губернаторы XVIII в. Краткий Био-библиографический словарь
^ Губернаторы Нижегородской губернии. Аннотированный указатель (1714-1917)

Каçăсем

Чулхула кĕпĕрни // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.
Чулхула енĕн кун-çулĕ
«Нижегородский сборник» издаваемый Нижегородским статистическим Комитетом, под редакцией Действительного члена и секретаря Комитета А.С. Гациского, в 10-ти томах 2018 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ. (Статьи о всех сторонах жизни губернии в 1860-х гг)
Адрес-календарь Нижегородской губернии на 1891 год
Списки населенных мест Нижегородской губернии 1863, JPG 2013 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
Библиотека Царское Село, книги по истории Нижегородской губернии, PDF 2011 ҫулхи Нарӑс уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
Карта Нижегородской губернии из «Атласа» А. А. Ильина 1876 года (просмотр на движке Google на сайте runivers.ru)

Шаблон:Чулхула кĕпернин уесĕсем

Ку Раççей империн администрациллĕ-территориллĕ пайĕсем пирки вĕçлемен статья. Эсир статьяна тӳрлетсе тата хушса проекта пулăшма пултаратăр.

[Тархов-1] ¹^,²^,³^,⁴^,⁵^,⁶^тата⁷ Тархов С.А. Изменение АТД России за последние 300 лет.

[ДW1926-2] ¹^,²^тата³ Всесоюзная перепись населения 1926 г..

[Демоскоп_Weekly-3] ¹^тата² Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Демоскоп Weekly не указан текст

[4] Керженские скиты // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб.: 1890—1907.

[5] Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей

[6] Нижегородские губернаторы XVIII в. Краткий Био-библиографический словарь

[7] Губернаторы Нижегородской губернии. Аннотированный указатель (1714-1917)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

п • с • т Раççей империн администрациллĕ территорисем
Кĕпĕрнесем	Азов¹ \| Алтай² \| Архангельск \| Архангел хула* \| Аçтăрхан \| Баку \| Белгород \| Беларуç \| Бессараб \| Брацлав \| Букей \| Вильнă \| Витебск \| Улатимĕр \| Вознесени* \| Вологда \| Волынь \| Воронеж \| Ветке \| Гродо \| Грузи-Имерети \| Грузи \| Дербент \| Екатеринослав \| Елизаветполяк \| Енисей \| Изяслав \| Ингерманлад \| Иркутск \| Кавказ \| Хусан \| Калуга \| Киев \| Ковен \| Колывань \| Кострома \| Курск \| Кутаиси \| Литва \| Кĕçĕн Раççей \| Минск \| Могилёв \| Мускав \| Николаев \| Чулхула \| Новгород-Çурçĕр \| Новгород \| Çĕнĕ Раççей \| Олонец \| Ăренпур \| Орёл \| Пенза \| Перĕм \| Петроград \| Подол \| Полоцк* \| Полтава \| Псков \| Рязань \| Самар \| Санкт-Петербург \| Сарăту \| Çĕпĕр \| Чĕмпĕр \| Слобода-Украин \| Слоним \| Смулен \| Ставрополь \| Тавăр \| Тамбов \| Тĕвер \| Тифлис \| Тобольск \| Томск \| Тулă \| Ĕпхӳ \| Финлянд \| Харьков \| Херсон \| Холмск \| Чернигов \| Хура тинĕс \| Шемах \| Эриван \| Ярославль

Облаçсем	Амур \| Эрмен \| Батум \| Белостокская \| Бессараб \| Тан çарĕн \| Дагестан \| Байкал лешьен \| Имерети \| Кавказ \| Камчат \| Карс \| Каçпи \| Квантунь \| Кубань \| Ăренпур Кăркăсĕсен \| Омск \| Тинĕсçум \| Сахалин \| Тавăр \| Тарнополь \| Терĕк \| Тургай \| Урал \| Якут

Çеçенхир енĕн облаçĕсем	Акмола \| Çĕпĕр Кăркăсĕсен \| Çичшыв \| Семипалатинск

Туркестан енĕн облаçĕсем	Каçпи лешьен \| Самарканд \| Çичшыв \| Сырдарья \| Туркестан \| Фергана

Остзей енĕн кĕпĕрнисем	Курлянд \| Лифлянд \| Ревель \| Рига \| Эстлянд

Финлянди кĕпĕрнисем	Або-Бьёрнеборг \| Вазаск \| Выборг \| Куопиос \| Нюланд \| Санкт-Михельск \| Тавастгус \| Улеаборг

Польша Патшалăхĕн кĕпĕрнисем	Август \| Варшава \| Калиш \| Келец \| Краков \| Ломжа \| Люблин \| Мазовцы \| Петроковск \| Плоцк \| Подлясск \| Радом \| Сандомир \| Седлец \| Сувалки

Галиципе Буковина кĕпĕрнисем	Львов \| Перемăшль \| Тарнополь \| Черновцы

Уйрăм тăрăхсем	Катал лешьен тăрăхĕ \| Зеравшан тăрăхĕ \| Сухум тăрăхĕ \| Хура тинĕс тăрăхĕ \| Кяхта хула пуçлăхлăхĕ

Пăхăнуллă патш. йĕркелĕвĕсем	Абхаз кнеçлĕхĕ \| Авар ханлăхĕ \| Баку ханлăхĕ \| Букей Урти \| Бухар эмирачĕ \| Гури кнеçлĕхĕ \| Валахи кнеçлĕхĕ \| Хетьманщина \| Курлянди тата Семигали \| Имерети патшалăхĕ \| Карабах ханлăхĕ \| Картли-Кахети патшалăхĕ \| Коканд ханлăхĕ \| Нахичевань ханлăхĕ \| Молдави кнеçлĕхĕ \| Вырăс Америки \| Талыш ханлăхĕ \| Урянхай Ен \| Хива ханлăхĕ \| Шека ханлăхĕ \| Ширван ханлăхĕ
¹ Туртни 1914 çулхи кăрлач, 1 тĕлнелле пулман, ятне улăштарнă е пăрахăçланă йĕркелӳсене палăртнă. ² Çăлтăрпа (*) 1914 çулхи кăрлачăн 1-мĕшĕ хыççăн йĕркеленĕ е ятне улăштарса тунă кĕпернесене кăтартнă.